Müəlliflər: Kirill Krivoşeyev, Marianna Belenkaya

Kommersant (Rusiya), 29/09/2021:  On illərdir Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı neytrallığını qoruyan İranın münaqişə tərəflərindən biri – Azərbaycanla öz münaqişəsi yaranıb. İrandan Stepanakertə (Xankəndi-WM) yanacaq daşınması səbəbilə yaranmış bu qarşıdurma Tehranın sərhədə qoşun yığması və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (İİKK) komandan müavini Əli Fədəvinin Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin ünvanına açıq söz hücumuna keçməsinə qədər gedib çatıb.

“Kommersant”ın həmsöhbət olduğu ekspertlər hesab edirlər ki, iki qonşu ölkə arasında incikliyin əsl səbəbi İranın Azərbaycanın ötənilki qələbəsindən narazı qalması ola bilər, çünki bu qələbə İranın bölgədəki mövqelərin zəiflədir.

Beləliklə, Bakı ilə Tehran arasında İrandan Dağlıq Qarabağa yanacağın daşınması səbəbilə iki həftə əvvəl yaranmış qarşılıqlı qıcıqlanma daha ciddi və hətta təhlükəli həddə çatıb. Azərbaycanın dövlət qurumları Stepanakertə (Xankəndi-WM) gedən İran yük maşınlarını dayandıraraq hər sürücüdən 100 dollardan artıq vergi və rüsum tələb etdikdən sonra, iranlılar ölkənin şimal-şərq sərhədində, yəni Azərbaycan ərazisinin yaxınlığında hərbi təlimlərə başlayıb. Üstəlik, iranşünas hərbi ekspert Yuri Lyaminin dediyinə görə, İran hələ də Azərbaycanla sərhədə texnika daşıyır və bunu məhz təlimlər çərçivəsində, yoxsa hansısa başqa səbəbdən etdiyini demək mümkün deyil. “Təlimlərin miqyası barədə heç yerdə məlumat yoxdur. Lakin sərhədə yetərincə qoşun cəmlənib. Özü də əgər əvvəllər söhbət İİKK-nin quru qoşunlarından gedirdisə, son günlər əraziyə ordu qüvvələri də gətirilməkdədir”, - deyə cənab Lyamin bildirib.

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev baş verənlərdən narazılığını gizlətmir. “Hər bir ölkə öz ərazisində istənilən hərbi təlimi keçirə bilər. Bu, onun suveren hüququdur, söz ola bilməz. Ancaq, eyni zamanda, bunu bir zaman kəsiyində analiz edərkən görürük ki, bu, heç vaxt olmamışdı. Nə üçün məhz indi? Nə üçün məhz bizim sərhədimizdə? Bu sualları mən yox, Azərbaycan ictimaiyyəti verir. Bu sualları dünya azərbaycanlıları verir. Bir sual da verilir ki, nə üçün işğal dövründə o bölgədə təlim keçirilmirdi? Ermənilərin Cəbrayılda, Zəngilanda, Füzulidə oturduğu dövrdə nə üçün təlim keçirilmirdi? Nə üçün bu, biz torpaqları azad edəndən sonra, 30 illik əsarətə, işğala son qoyandan sonra keçirilir? Bu suallar legitim suallardır”, - deyə Azərbaycan prezidenti Türkiyənin “Anadolu” agentliyinə müsahibəsində bildirib.

İranlıların İlham Əliyevə cavabı iki variantda gəlib – diplomatik və açıq. İran Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Səid Hatibzadə deyib ki, iki dövlət arasında yaxşı münasibətlər və sıx əlaqələrin fonunda cənab Əliyevin bəyanatı “təəccüb doğurur”. Diplomat bildirib ki, təlimlər “suverenlik məsələsidir” və “bölgədə sabitlik və əminamanlığın təmin olunması üçün” keçirilir. “Əlbəttə ki, İran İslam Respublikası öz sərhədləri yaxınlığında sionist rejimin mövcudluğuna dözməyəcək və özünün milli təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazım olan hər şeyi edəcək”, - deyə Hətibzadə əlavə edib.

Qeyd edək ki, Azərbaycan İsraillə hərbi-sənaye kompleksində, məsələn pilotsuz uçuş aparatları sahəsində fəal əməkdaşlıq edir. Lakin bu proses çoxdan gedir və onun son zamanlar fəallaşdığını demək olmaz.

İİKK rəhbərliyinin reaksiyası isə daha sərt olub. Yerli “Rokna” nəşrinin jurnalisti İİKK-nin komandan müavini Əli Fədəvidən Əliyevin sözlərini şərh etməsini istəyib. O, suala məcazi mənada cavab verib: “Balaca bir uşaq sizə yaxınlaşıb nalayiq ifadələr işlətsə, siz sadəcə onun başını tumarlayarsınız”.

“Kommersant”ın rəyini soruşduğu ekspertlərin fikrincə, Tehranın belə kəskin narazılığının səbəbi heç də İsrail deyil, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanda öz təsirini nəzərəçarpacaq dərəcədə gücləndirmiş Türkiyə ola bilər. Bu faktın hüquqi baxımdan təsdiqi iki ölkə liderinin Şuşada imzaladığı Bəyannamədir.

“Görünür İranın nüfuzlu dairələri İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrindən narazı qalıblar. Bu, təəssüf doğurur. Bu bölgə böyük strateji oyunun bir hissəsi olub və Tehran da bölgəyə təsir imkanları olan azsaylı paytaxtlardan sayılıb. Odur ki, əvvəlki status-kvo onlar üçün daha əlverişli idi: Türkiyə və Pakistan yox idisə, demək, qeyri-müəyyənlik var idi. İranın isə bu qeyri-müəyyənliklərdən istifadə edərək özünün vasitəçilik xidmətlərini təklif etmək imkanları çox idi. İndi bu təsir imkanları əldən çıxıb”, - deyə azərbaycanlı politoloq İlqar Vəlizadə bildirib.

O, hesab edir ki, Tehran bunu birbaşa deməkdən çəkinir: “Necə də olsa, Türkiyə ilə Pakistan İranın tərəfdaşlarıdır, onlardan incimək yaxşı çıxmır. İsrail isə İranın düşmənidir, Bakını onunla əlaqələrdə ittiham etmək olar”.  

“Valday” beynəlxalq diskussiya klubunun eksperti Fərhad İbrahimov da oxşar fikirdədir: “İranla Azərbaycan arasında narazılıq həmişə var və bu, tam qarşılıqlıdır. İndi məsələ İranın yeni prezidenti İbrahim Rəisinin şimal qonşusuna qarşı hansı siyasəti yürüdəcəyindədir. Bir tərəfdən Rəisi başa düşür ki, münaqişəni dərinləşdirmək olmaz və elə bu səbəbdən o, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpası münasibətilə təbrik etmək üçün Əliyevə zəng etmişdi. Digər tərəfdən o, öz ölkəsinin maraqlarını da qorumaya bilməz. Bu maraqlar isə Türkiyənin bölgədə nüfuzunu artırmasına yol verilməməsindən ibarətdir. Məhz bu amil Tehranı daha çox qıcıqlandırır. Onlar bunu “İsrail söhbəti” ilə ört-basdır etməyə çalışırlar ki, Azərbaycan tərəfini lap özündən çıxarmasınlar. İranlılar Türkyənin Azərbaycan üçün vacib tərəfdaş və müttəfiq olduğunu yaxşı başa düşürlər”.

“Valday” klubunun İrandan olan eksperti, Almaniya Beynəlxalq Münasibətlər və Təhlükəsizlik İnstitutunun elmi işçisi Həmidrza Əzizi də hesab edir ki, İrandan Qarabağa gedən yük maşınları ilə bağlı qalmaqal məsələnin yalnız görünən tərəfidir. Əsl səbəbə gəldikdə, onun fikri azərbaycanlı həmkarları ilə o qədər də üçt-üstə düşmür. “Hesab edirəm ki, İranla Azərbaycan arasında qarşıdurmanın indiki mərhələsi ötənilki müharibədən dərhal sonra başlayıb. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasını dəstəkləyən İran onun tərəfini tutub. Bunun qarşılığında isə Azərbaycandan daha yaxın dost münasibəti və əməkdaşlığa daha böyük hazırlıq gözləyib. Məsələn, Bakıdan Tehranın təhlükəsizlik sahəsində narahatlıqlarını nəzərə alması gözlənilirdi. Bundan başqa, İran azad edilmiş ərazilərin bərpasında özünə də pay istəyirdi. Lakin bunların heç biri baş vermədi. Biz yalnız Azərbaycanla Türkiyə arasında təxribat xarakterli təlimlər (müharibədən sonra bir neçə belə təlim keçirilib – “Kommersant”) gördük. Üstəlik, belə təlimlər Xəzər dənizində də keçirilib, baxmayaraq ki, konvensiyaya görə dənizə çıxışı olmayan ölkələrin orada hərbi mövcudluğu qadağandır”.

İranlı ekspert İsraillə yaxınlaşma məsələsinin də qarşıdurma üçün sadəcə bəhanə deyil, real səbəb olduğunu istisna etmir: “Müharibə zamanı Azərbaycanla İsrailin əməkdaşlığı daha intensiv və nəzərəçarpan olub. İsrail istehsalı olan dronların bir neçə dəfə İranın hava məkanına daxil olaraq, orada vurulması halları var”.

Rusiyanın “PİR-Senter” araşdırma mərkəzinin eksperti Yuliya Sveşnikova isə qarşıdurmanın məntiqini başqa cür izah edir. “Tehran özünün anti-İsrail ritorikasında ardıcıldır və İran XİN-nin bəyanatı da bu tendensiyanın davamıdır. Başqa məsələ ki, onu yenidən səsləndirmək üçün səbəb var. Eyni zamanda, bu, rəsmi Bakıya bir mesaj da ola bilər ki, o, İran-Ermənistan əməkdaşlığı məsələsini çox qabartmasın. Yəni, Bakının bu əməkdaşlıqdan çoxdan xəbəri olduğu kimi, biz də Azərbaycan-İsrail əlaqələrindən çoxdan məlumatlıyıq. Siz susduğunuz üçün, biz də susurduq. İndi siz narahatlığınızı ifadə etdiyiniz üçün, biz də edirik”.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu yaxınlarda BMT Baş Assambleyasında Azərbaycan və İran xarici işlər nazirlərinin görüşü keçirilib. Lakin görünür bu görüşün mübahisəyə nəzərəçarpacaq təsiri olmayıb. Diplomatlar Nyu-Yorkda razılaşıblar ki, Tehranda Türkiyənin iştirakı ilə üçtərəfli görüş də keçirilsin. O görüş daha məhsuldar ola bilər. Hərçənd, hələlik görüşün dəqiq tarixi açıqlanmayıb.

(Rus dilindən tərcümə - WorldMedia.Az. Mənbə: Kommersant)