Azərbaycanla İran arasında münasibətlər çox mürəkkəb və çoxşaxəli xarakter daşıyır. Bu da bir sıra tarixi, siyasi və dini amillərlə bağlıdır. Azərbaycan vaxtilə böyük Fars İmperiyasının mühüm tərkib hissəsi olub, lakin tale onları ayırıb. Onlar əsrlər sonra yenidən qarşılaşıblar - amma bu dəfə dünya səhnəsində müstəqil oyunçular kimi. “Böyük qardaş” rolunu üzərinə götürən İran “kiçik qardaşını” öyrətməyə can atır, amma yetkin və müstəqil Azərbaycan heç də həmişə onun məsləhətinə əməl etmir, öz yolunu üstün tutur.

Xanlıqlar dövründə indiki Azərbaycan ərazisi bir neçə müstəqil feodal mülkə bölünmüşdü, onların hər birinə öz xanı rəhbərlik edirdi. Bu xanlıqlar XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyasının süqutundan sonra yaranmışdılar və XIX əsrin əvvəllərinə qədər müstəqilliklərini qoruyurdular. Hər bir xanlığın öz idarəçiliyi, iqtisadiyyatı və hərbi qüvvələr sistemi var idi. Onlar bəzən bir-biri ilə düşmənçilik edir və ya müvəqqəti ittifaqa girirdilər.

XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində Zaqafqaziyada Rusiya ekspansiyasının güclənməsi ilə bir çox xanlıqlar onun təsir dairəsinə düşdü. Birinci Rusiya-İran müharibəsinə (1804-1813) son qoyan “Gülüstan müqaviləsi”nin şərtlərinə görə, İran Zaqafqaziyanın əhəmiyyətli bir hissəsini, o cümlədən müasir Azərbaycan, Dağıstan və Şərqi Gürcüstan ərazilərini Rusiyaya güzəştə getdi. İkinci Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828) isə “Türkmənçay müqaviləsi” ilə başa çatdı. Onun şərtlərinə görə, İran müasir İranın şimal-qərbindəki əraziləri, o cümlədən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını Rusiyaya verdi. Bu müqavilələrin imzalanmasından sonra azərbaycanlıların yaşadığı ərazi iki yerə bölündü: Şimali Azərbaycan - Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil oldu və onun dağılmasından sonra 1918-ci ildə bu ərazidə müsəlman dünyasında ilk respublika elan edildi - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (ADR). O, 1920-ci ilə qədər Sovet İttifaqının tərkibinə daxil edilənə qədər mövcud oldu. Bu hadisə indiki müstəqil Azərbaycanın müasir tarixinin başlanğıcını qoydu. Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalan ərazidir. Bura İranın Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil və Zəncan kimi müasir şimal-qərb əyalətləri daxildir. Təbriz küçələrində gəzərkən insanların Azərbaycan dilində danışdıqları eşidilir və bu da Cənubdakı və Şimaldakı insanların ortaq kökündən xəbər verir. 1501-ci ildə Azərbaycan və İran şahinşahı, Səfəvilər sülaləsinin banisi Birinci İsmayıl (Xətai) Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi və o, rəsmi dil kimi istifadə edildi.

Bakıda isə tez-tez küçələrdə fars təsirinə rast gəlmək olar. Təəccüblənməyin – bu, mədəniyyətdə, memarlıqda, dildə və hətta mətbəxdə nəzərə çarpır. Onlardan bir neçə əsasını sadalayacağam. 

İçərişəhər: Bakının köhnə şəhərinin bəzi binaları, məsələn, Şirvanşahlar Sarayı fars memarlığının elementlərinə malikdir. Memarlıq detallarına tipik fars tağlı pəncərələr, mozaik naxışlar və günbəzlər daxildir. Bakıda İpək Yolu ilə səyahət edənlərin istirahət yerləri olan Multani və Buxara Karvansarası kimi fars üslubunda tikilmiş qədim karvansaralar qorunub saxlanılıb.

Unutmayın, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani kimi böyük Azərbaycan şairləri fars dilində yazıblar. Azərbaycan dilində fars dilindən alınma çoxlu sözlər qorunub saxlanılıb. Məsələn: dost, şəhər, eşq, zaman  və s. Hətta yeni ilin Günəş təqvimi ilə qeyd edilməsinin (Novruz) kökləri İrandakı xalqların qədim ənənəsinə gedib çıxır. Bu bayram Azərbaycanda geniş şəkildə qeyd olunur. Nəhayət, şiə islamının mərkəzi olan İran Azərbaycanın dini ənənələrinə mühüm təsir göstərib.

Amma eyni zamanda, siyasi baxımdan Azərbaycan və İranın fərqli inkişaf istiqamətləri var. Azərbaycan Qərblə, xüsusilə Türkiyə və İsraillə sıx əlaqələri olan dünyəvi respublikadır. İran teokratik idarəçiliyə malik İslam respublikasıdır və Qərblə münasibətləri gərgindir. Siyasi sistemlər və xarici siyasət istiqamətlərindəki fərq ölkələr arasında ciddi gərginlik yaradır.

Qonşuluq həyatda olduğu kimi, siyasətdə də təkcə qarşılıqlı anlaşma deyil, həm də fikir ayrılıqlarına dözümlülük tələb edir. Hər iki ölkədə İslamın şiə məzhəbi üstün olsa da, Azərbaycanda hökumət dünyəvidir və dini qurumların təsirini məhdudlaşdırır, İranda isə din siyasətdə və ictimai həyatda mərkəzi rol oynayır. Beləliklə, Azərbaycanla İranın münasibətləri şahmat oyununa bənzəyir, burada hər bir hərəkət dərin məna daşıyır.

Müasir dövrdə tarixin mühüm şəxsiyyətləri özünü iki fərqli siyasətin kəsişməsində tapıb: Azərbaycanın üçüncü prezidenti olan Heydər Əliyev Qərbin təzyiqi ilə İranın qonşuluğunun əhəmiyyəti arasında manevr edərək İranla münasibətlərdə balans yaratmağa nail oldu. 1989-cu ildən İranın Ali Rəhbəri olan Ayətullah Əli Xameneinin Azərbaycan kökləri var ki, bu da ölkələr arasında münasibətlərə maraqlı rəng qatır. Azərbaycanın hazırkı prezidenti İlham Əliyev atasının siyasətini davam etdirir, lakin yeni çağırışlarla üzləşir. Onun İrana yanaşması praqmatikdir və bu, bəzən xüsusilə enerji və logistika layihələri ilə bağlı gərginliyə gətirib çıxarır. 44 günlük müharibədən sonra İran əvvəlcə bitərəfliyini qorudu. Lakin Azərbaycanın Cənubi Qafqazda mövqelərinin güclənməsi Tehranda qısqanclıq yaratdı. Tehrana görə, Türkiyənin nüfuzunun artması və Azərbaycanın İsraillə əlaqələrinin güclənməsi İranın təhlükəsizliyi üçün potensial təhlükəyə çevrilib.

Azərbaycan Rusiya və İrandan yan keçməklə Avropaya qaz tədarük edən Cənub Qaz Dəhlizi kimi enerji layihələrini fəal şəkildə inkişaf etdirir. Bu da mühüm enerji mərkəzinə çevrilməyi hədəfləyən İranla rəqabət yaradır. İran Azərbaycanın enerji layihələrində iştirak etməkdə maraqlıdır, lakin siyasi və iqtisadi maneələrlə üzləşir. İran və Azərbaycan “senariyə”ə fərqli yanaşmalarla öz rollarını oynayırlar, Türkiyə və Rusiya isə bu mürəkkəb dialoqa “cizgilərini” əlavə edirlər.

İran ənənəvi olaraq Ermənistanı dəstəkləyir. Azərbaycan bu dəstəyi düşmənçilik addımı kimi qəbul edir. İran niyə belə edir? İrandakı erməni icması ən nüfuzlu icmalardan biridir və bu, ölkənin xarici siyasətinə təsir edir. Ermənistana dəstəyi bir-biri ilə sıx əlaqəsi olan Türkiyə və Azərbaycanın təsirinə qarşı çıxmaq kimi də qiymətləndirmək olar. Ermənistanın dəstəklənməsi İran azərbaycanlıları arasında separatçı əhval-ruhiyyənin artmasının qarşısını almaq üçün yol da ola bilər. Bundan başqa, beynəlxalq sanksiyalar və iqtisadi təcrid şəraitində İran sanksiyalardan yayınmaq üçün əməkdaşlığa hazır olan ölkələrlə dostluq münasibətlərini saxlamaqda maraqlıdır.

Türkiyə hərbi əməkdaşlıq, iqtisadi layihələr və mədəni təşəbbüslər vasitəsilə Azərbaycanda təsirini artırmağa davam edir, bu da İranı narahat edir. Türkiyənin yaxın tərəfdaşı olan Azərbaycan bu əlaqələrdən özünün regional rolunu gücləndirmək üçün istifadə edir, bu da İranla qarşılıqlı əlaqələri çətinləşdirir.

Azərbaycan Avropa ilə Asiyanı birləşdirən “Orta Dəhliz” kimi tranzit layihələrində mühüm rol oynayır. İran da öz növbəsində “Şimal-Cənub” kimi nəqliyyat dəhlizlərini inkişaf etdirir. Tranzit, logistika və infrastruktur məsələləri ikitərəfli gündəliyin mühüm mövzuları olaraq qalır. Deməli, İranla Azərbaycan arasındakı münasibət sadəcə siyasi ittifaq və ya qarşıdurma deyil. Bu, hər addımın vacib olduğu mürəkkəb bir rəqsdir.

Münasibətlərimizin inkişafı ilə bağlı bir neçə mümkün ssenari var. "Problemli qonşuluq" ssenarisi. Əgər ölkələr arasında fikir ayrılıqları dərinləşərsə, münasibətlər pisləşə bilər. Türkiyə və İsrailin Azərbaycanda artan təsirləri və enerji layihələrinin artması İranı iqtisadi təzyiq və ya sərhəddə təxribatlar kimi sərt addımlar atmağa sövq edə bilər. 

“Praqmatik əməkdaşlıq” ssenarisi. Artan rəqabət şəraitində İran və Azərbaycan əməkdaşlığın qarşıdurmadan daha sərfəli olduğu qənaətinə gələ bilərlər. Belə olan halda iqtisadi əlaqələrin möhkəmlənməsini, birgə infrastruktur layihələrini və mədəni mübadilələri, həmçinin enerji sektorunda kompromisləri gözləmək olar.

“Regional Balans” ssenarisi. Hər iki dövlət müttəfiqlər və maraqlar arasında manevr edərək münasibətlərdə tarazlığı qorumağa çalışa bilər. Azərbaycan İranla praqmatik dialoqu davam etdirərək Türkiyə və Qərblə əlaqələri gücləndirə bilər. Öz növbəsində İranın diqqəti daxili islahatlara və beynəlxalq təzyiqlərin azaldılmasına yönələcək.

Ölkələr arasında münasibətlər tədricən dəyişir. İranın bir sıra hallarda “ətalətlə hərəkət etməsinin” əhəmiyyəti yoxdur - bir yolun sonu həmişə digərinin başlanğıcı deməkdir. Azərbaycanla İran arasında münasibətlərin gələcəyi ölkələrin daxili siyasətindən, regional ambisiyalarından və qlobal geosiyasi dəyişikliklərdən asılı olacaq. Hər iki ölkənin qarşılıqlı asılılığı və əməkdaşlığın potensial faydalarını tanıması vacibdir.