Rəqəmsallaşma – milli kvest kimi

Bu gün “rəqəmsal iqtisadiyyat” sadəcə dəbdə olan bir termin deyil, əsl Azərbaycan kvestinə çevrilib. Dövlət sənədləri onlayn rejimə keçirir, gənclər startaplar yaradır, kiçik bizneslər isə internet-mağazaları və sosial şəbəkələri mənimsəyir.

Rahatlığı aydındır: daha az növbə və kağız bürokratiyası, daha çox sürət. Hətta əvvəllər əlində qəbzlər poçta gedən nənələr indi telefonla ehtiyatla şəkildə kommunal ödəniş etməyə çalışır. Nəvə göstərir, nənə narazılıqla deyinir, amma yenə də “ödə” düyməsini sıxır.

Rəqəmsallaşma yerli eksperiment deyil, qlobal prosesin bir hissəsidir. Məsələn, İsveçdə kütləvi şəkildə insanların dərisinin altına mikrosxemlər implantasiya edilir və insan “canlı pulqabı”ya çevrilir. Artıq minlərlə isveçli nə nağd pula, nə də karta ehtiyac duyur: düyü dənəsi boyda mikrosxemin köməyi və bircə əl hərəkəti ilə qəhvənin pulunu ödəmək, qapını açmaq və ya nəqliyyatdan istifadə etmək mümkündür.

Beləcə, bəşəriyyət hiss olunmadan elə bir mərhələyə daxil olur ki, texnologiyalar insan bədəninin davamına çevrilir, insanla cihaz arasındakı sərhəd silinir. Vaxtilə elektrik sənaye dövrünün təməlinə çevrilmişdi. Bu gün də rəqəmsal texnologiyalar XXI əsrin “yeni elektrik”inə çevrilərək ölkələri, peşələri və vərdişləri dəyişir.

Rəqəmsallaşma xidmətləri daha əlçatan, biznesi daha çevik, dövləti isə daha şəffaf edir. Amma tərəqqinin gözlənilməz “yan təsirləri” də var. Axı Azərbaycanda rəqəmsal iqtisadiyyat təkcə blokçeyn və startaplardan ibarət deyil, həm də… qazanda bişən şorba ilə bağlıdır.

Mətbəx ofisə çevriləndə

Azərbaycanda “pul” sözü ənənəvi olaraq kişilərin səsi ilə səslənirdi. Kişi qazanc gətirir, qadın isə görünməyən cəbhədə – uşaqlar, ev, ailə rahatlığında çalışırdı. Statistik hesabatlarda bu əməyin izi-tozu da qalmırdı: sanki yemək bişirmək və uşaq böyütmək sehrli çubuqla baş verirdi.

Amma rəqəmsal iqtisadiyyat gəldi. İroniya ondadır ki, o, qadınların “görünməyən” əməyini birdən-birə görünən etdi və... bu son olmadı. O, qadınlara noutbuk, internet və… ailə danışıqlarında yeni arqument verdi.

İndi eyni anda mətbəxdə həm şorba bişir, həm uşaq cizgi filmi izləyir, həm də ana xarici sifarişçi üçün məqalə tərcümə edir və ya Instagram vasitəsilə bəzək əşyaları satır. “Ev qadını” bir anda PayPal hesabı olan və bəzən ərinin maaşından da çox qazanan peşəkar qadına çevrilir.

Düzdür, rəqəmsallaşma kişilərin həyatını da alt-üst etdi. Əvvəllər “əsas olan maaşı evə gətirməkdir” prinsipi keçərli idisə, indi bu kifayət deyil. Rəqabət yeni bacarıqlar tələb edir: onlayn işləmək, beynəlxalq platformalarda layihələr idarə etmək, bəzən isə ev-ofisi o şorba ilə bölüşmək. Kimisi frilansla məşğul olur, kimisi IT-startap yaradır, kimisi də axşamlar proqramlaşdırma öyrənir – həyat yoldaşından geri qalmamaq üçün.

Startaplar süfrələrin yerini alanda

Ənənəvi “Bəs ailə necə olacaq?” sualı bu gün daha çox “Bəs sənin biznesin nədir?” kimi səslənir. “Qonşunun qızı ərə getmək yerinə tətbiq hazırlayıb” deyəndə, bu, artıq narahatlıq yox, qibtəyə səbəb olur. Çünki onun ideyasına sərmayə yatırılıb, süfrələr və reseptlər isə gözləyə bilər.

Yeri gəlmişkən, kişilər də geri qalmır: dünənə qədər qalstuklu məmur kreslosu arzulayan tanış oğlan bu gün YouTube kanalı aparır və ya onlayn xidmət yaradır. Yeni nəsil üçün sabitlik artıq nazirlikdə kabinetlə deyil, rəqəmsal iqtisadiyyatda çeviklik və adaptasiya qabiliyyəti ilə ölçülür.

Maliyyə müstəqilliyi və yeni reallıq

Valyuta kursunun divanda hoppanan uşaqdan da sürətlə dəyişdiyi, iş yerlərinin isə növbəti böhranla birgə yoxa çıxdığı şəraitdə noutbuk ailənin sığortasına çevrilib. Onlayn gəliri olan qadın artıq “pul istəmir”, ailə büdcəsini bərabər tərəf kimi müzakirə edir. Kişi isə anlayır ki, artıq “pul qazanmaq” kifayət deyil – daim öyrənmək, mobil və rəqabətə davamlı olmaq lazımdır.

İnkişafın ironiyası ondadır ki, rəqəmsal iqtisadiyyat köhnə stereotipləri zorla deyil, sakit-sakit dağıdır. Heç kim patriarxatla xüsusi mübarizə aparmadı – sadəcə Wi-Fi “bərabərlik” barədə minlərlə mühazirədən daha güclü çıxdı.

Təbəssümlü nəticə

Azərbaycanda rəqəmsal iqtisadiyyat, əlbəttə, e-hökumət, startaplar və fintex haqqındadır. Amma o, yeni ailə rollarını da kifayət qədər üzə çıxarır – mətbəx artıq koverkinqə çevrilib, “o, evdar qadındır” ifadəsi isə “o, layihələr idarə edir və qazanır” mənasını alıb.

Və paradoks da ondadır ki, rəqəmsal dövrün ən böyük benefisiarları bəlkə də şirkətlər, firmalar və ya nazirliklər deyil, adi Azərbaycan ailələri olacaq. Axı qadınlar həmişə uzlaşmayanı uzlaşdırmağı bacarıblarsa, indi də kişilər bunu öyrənməyə məcburdur. Bu, birlikdə xüsusilə parlaq alınır. Wi-Fi pasport və cinsiyyət soruşmur – o, dəyişməyə hazır olan hər kəsi birləşdirir…