“The Insider” və “Hetq” nəşrlərinin araşdırmasına görə, Ermənistan şirkətləri Rusiyaya qızıl ticarətinə qoyulan Qərb embarqosundan yan keçməyə kömək edir. Bu şirkətlərin arxasında ölkənin nüfuzlu siyasətçiləri və iş adamları durur. 2022-ci ildən Ermənistana milyardlarla dollarlıq qızıl idxal edilir, lakin metal ölkədə qalmır – Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə ixrac həcmi də misli görünməmiş səviyyədədir. Eyni zamanda, BƏƏ-dən Ermənistana ehtimal ki, nağd pul və qiymətli kağızlar axını gəlir. Rusiya biznesi üçün qızıl ticarətini Ermənistan vasitəsilə aparmaq əlverişlidir, çünki ölkədə ixrac rüsumu tutulmur və fərdi şəxslər vasitəsilə ticarət sanksiyalardan yayınmağa imkan verir.

Qızıl qərbdən şərqə gedir

Ukraynaya genişmiqyaslı müdaxilə ilə əlaqədar embarqoya düşən ilk Rusiya ixrac məhsullarından biri qızıl oldu. 2022-ci ilin iyununda ABŞ Rusiyadan bu qiymətli metalın alınmasını qadağan etdi və onu "ölkənin ən böyük qeyri-enerji ixracı" kimi xarakterizə etdi. Formal olaraq, bu embarqo yalnız ABŞ-a idxala şamil edilir.

Lakin hətta "ləkələnmiş" qızılı başqa ölkə alsa belə, o, ABŞ-da satış üçün yararsız qalır, yəni banklar onu investisiya və ya ticarət üçün almayacaqlar. Beləliklə, digər əksər malların idxalına məhdudiyyətlərdən fərqli olaraq, "bank qızılına" qoyulan Amerika embarqosu avtomatik olaraq qlobal xarakter alır.

2022-2023-cü illərdə Rusiya qızıl axını şərqə yönəldi: genişmiqyaslı müharibədən əvvəl o, Böyük Britaniyaya ixrac edilirdi, lakin 2022-ci ildən əsas qəbulediciləri BƏƏ, Honkonq və Türkiyə oldu. Lakin bu axınlar 2023-cü ilin aprelinə qədər tamamilə dayandı. O vaxtdan bəri Rusiyanın bir unsiya qızılı belə Avrasiya İqtisadi İttifaqından kənara ixrac edilməyib. Təxminən eyni vaxtda, Hetq-in məlumatına görə, Ermənistan iri qızıl ixracatçısına çevrildi. The Insider və Hetq müəyyən edib ki, praktiki olaraq bu qızılın hamısı Rusiyadan gətirilirdi.

ÜDM həcmində qızıl axını

The Insider və Hetq-in əldə etdiyi Rusiya gömrük məlumatlarına görə, 2022-ci ildən 2024-cü ilədək Ermənistan Rusiyadan təxminən 5,2 milyard dollar dəyərində 89 ton qızıl alıb. Hetq-in araşdırdığı Ermənistan Gömrük Xidmətinin məlumatlarına görə, 2023-cü ildən 2024-cü ilin birinci yarısının sonunadək ölkəyə ümumi dəyəri 6,2 milyard dollar olan 111 ton Rusiya qızılı idxal edilib.

Müqayisə üçün: 2022-ci ildə Ermənistanın ümumi idxalı 11 milyard dollar, ölkənin ÜDM-i isə 19,5 milyard dollar təşkil edib.

Rusiya və Ermənistan gömrüyünün məlumatları arasındakı fərq əqdlərin bağlanması və onların Rusiya və Ermənistanda hesabatlılığı arasındakı vaxt fərqi ilə izah oluna bilər.

Rusiya qızılını kimlər daşıyır: erməni siyasətçiləri və Rusiya ilə əlaqəli iş adamları

The Insider və Hetq müəyyən edib ki, 2024-cü ildə Rusiya qızılının Ermənistana ən böyük idxalçıları arasında (50 milyon dollardan çox məbləğdə qızıl idxal edən şirkətlərdən söhbət gedir) hakim "Mülki Müqavilə" partiyasından olan parlament üzvü Xaçatur Sukiasyanın ailəsi ilə əlaqəli olan "Yerevan zərgərlik fabriki" də var.

"Yerevan zərgərlik fabriki" rəsmən 2022-ci ildə "Yerevan" bazarının ərazisində yeni binada açılıb. O, Sukiasyanlar və Avakyanlar ailələri ilə əlaqəlidir - sonuncular Rusiyada zərgərlik biznesi ilə məşğul olublar. Hetq müəyyən edib ki, şirkət Rusiya mənşəli iri zərgərlik məmulatları partiyalarını Ermənistanda istehsal edilmiş kimi göstərərək, yenidən ixrac edir. Görünür, "Yerevan zərgərlik fabriki" Rusiya zərgərlik məhsulunun "ağardılması" üçün kanal rolunu oynayıb. O, qızılı təxminən otuz Rusiya şirkətindən alıb.

Sanksiyalar tətbiq edildikdən sonra 2022 və 2023-cü illərdə qızıl alanlar arasında təkcə zərgərlik fabrikləri və şərti şirkət əlamətləri olan MMC-lər deyil, həm də "Araratbank" və "Konvers Bank" kimi banklar var idi. Lakin 2024-cü ilə qədər erməni bankirlər belə riskli addımlardan çəkinməyə başladılar.

2024-cü ildə Rusiya qızılını idxal edən ən böyük erməni şirkətləri

2024-cü ildə Ermənistanda Rusiya qızılının ən böyük idxalçıları (hər biri 50 milyon dollardan çox məbləğdə qızıl idxal edən şirkətlər) infoqrafikada göstərilib.

Hetq bu şirkətlərlə əlaqə saxlamağa çalışıb. Onların nümayəndələri ilə çoxsaylı söhbətlər göstərib ki, şirkətlər qızıl ticarətini, sanksiya risklərini və Rusiya və Qərblə əməkdaşlığı müzakirə etməyə meylli deyillər.

Özünü Ermənistanda qızılın ən böyük idxalçısı və ixracatçısı olan TB Arm-ın direktoru kimi təqdim edən şəxs, Hetq ilə söhbətdə şirkətin həmsahibi Armen Tadevosyanın adından bildirib ki, onlar öz fəaliyyətləri barədə şərh vermək istəmirlər.

Ermənistanda qızıl idxalı üzrə ikinci ən böyük şirkət olan Diamond Standard-ın sahibi Anahit Çitçyan Hetq ilə söhbətində vurğulayıb ki, 2022-2024-cü illərdə şirkət yalnız qanun çərçivəsində, lisenziyalar əsasında fəaliyyət göstərib və hər şey onların hesabatlarında şəffaf əks olunub. O, Hetq-in digər suallarını cavablandırmaqdan imtina edib, yalnız şirkətin son altı aydır heç bir fəaliyyət göstərmədiyini qeyd edib.

Win-Gold şirkətinin direktoru Zoqrab Toroyan Hetq-ə bildirib ki, onun şirkəti də artıq təxminən üç aydır işləmir. Onun sözlərinə görə, Kotayk vilayətinin Abovyan şəhərində qeydiyyatda olan Qor Şaryana məxsus Win-Gold və GG-Group şirkətləri emal olunmamış qızıl ixrac edirdilər.

Güman etmək olar ki, Rusiya qızılı zərgərlik sənayesində istifadə oluna bilər, lakin bu versiya ciddi şübhə doğurur. 2020-ci ildə Ermənistandan zərgərlik məmulatlarının ixracı 26 milyon dollar, 2021-ci ildə 75 milyon dollar, 2022-ci ildə 109 milyon dollar, 2023-cü ildə isə 499 milyon dollar təşkil edib. Aydındır ki, Ermənistanın zərgərlik sahəsi 2020-ci illərin əvvəlində əhəmiyyətli dərəcədə böyüyüb, hər il 1,5-2 dəfə artıb, lakin 2022-ci ildən 2024-cü ilədək təxminən iki dəfə artacağını güman etmək (2024-cü ildə qızıl idxalının yalnız zərgərlik sahəsi üçün nəzərdə tutulduğunu güman etsək) tamamilə qeyri-mümkün görünür.

Qızıl Ermənistanda qalmır - nə zərgərlik məmulatları şəklində, nə də banklarda. O ixrac edilir. Hetq-in əldə etdiyi Dövlət Gəlirləri Komitəsinin (DGK) məlumatlarına görə, 2023-cü ildə qızıl əsasən BƏƏ-yə göndərilib. Ermənistan gömrüyünün məlumatlarına görə isə, 2024-cü ilin birinci yarısında ölkədən rekord həcmdə - təxminən 59 ton (4,1 milyard dollar) qızıl ixrac edilib. Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən başqa, kiçik həcmlər Honkonq və Çinə də ixrac edilir.

DGK Diamond Standart, Golden Line, Win-Gold, Bagario Gold və TB Arm-ı 2023-2024-cü illərdə qızıl ixrac edən əsas şirkətlər kimi göstərir. Beləliklə, bəzi ixracatçılar həm də qızıl idxalçılarıdır.

Hetq-in məlumatına görə, Ermənistandan qızıl ixrac edən ən böyük şirkətlərdən biri Golden Heritage olub. Hələ 2020-ci ildə Hetq müəyyən edib ki, bu şirkət Ermənistandan böyük həcmdə qızıl ixrac edir. Daha sonra Hetq ilə söhbətdə şirkətin sahibi bildirib ki, o, qızılı İsveçrədən idxal edib və Rusiyaya ixrac edib. 2022-ci ildə bu şirkət Rusiya qızılını idxal və Türkiyəyə ixrac edib.

Rüsumlardan yayınma və nağd ticarət

Qızılın banklarda valyuta ilə satışı zamanı Ermənistan vasitəsilə keçirilməli olan milyardlarla dollarlıq ödənişlər şübhə doğuracaqdı. Bundan əlavə, sanksiyalar səbəbindən Rusiya son ödəniş alan kimi bu valyutalardan digər malların alınması üçün istifadə etməkdə açıq-aşkar problemlə üzləşəcəkdi.

Eyni zamanda, Observatory of Economic Complexity-nin (OEC) məlumatlarına görə, "nağd pul" və "istiqrazlar"ı əhatə edən əmtəə mövqeyi üzrə Ermənistana müqayisə edilə bilən həcmdə daxilolmalar axını mövcuddur. 2022-ci ildə belə idxal 1,45 milyard dollar təşkil edib və hamısı BƏƏ-dən gəlib. Bu, xüsusilə, Əmirliklərdən Ermənistana nağd pulun gətirilməsi ola bilər.

İqtisadçı Aqasi Tavadyan qeyd edir ki, rusiyalı iş adamları Ermənistandan qızıl ixracı üçün tranzit ölkə kimi istifadə ediblər, çünki Rusiyada ona gömrük rüsumu tətbiq edilirdi. Lakin bu, Aİİ ölkələrinə ixraca şamil edilmirdi.

"Rusiyalı iş adamları əvvəlcə bu qızılı Ermənistana gətirir, sonra isə Əmirliklərə ixrac edirdilər. Bu onlar üçün sərfəli idi, çünki Ermənistandan qızıla ixrac rüsumu tətbiq edilmir", - iqtisadçı izah edir.

Ermənistan İqtisadiyyat Nazirliyinin cavabı

Ermənistan İqtisadiyyat Nazirliyi Hetq-in sorğusuna cavabında bildirib ki, embarqo altında olan Rusiya qızılının ixracı Ermənistana ikinci dərəcəli sanksiyalarla təhlükə yarada bilər. Bununla belə, nazirliyin baş katibi Aykaz Nasibyan vurğulayıb ki, hələlik belə hallar qeydə alınmayıb.

"Vəziyyətin inkişafı dəyişikliklərə çevik reaksiya vermək üçün Ermənistan İqtisadiyyat Nazirliyinin daimi monitorinqi altındadır", - deyə Nasibyan bildirib və əlavə edib ki, nazirlikdə hökumətin tətbiq etdiyi monitorinq alətlərinin effektivliyinə əmindirlər.

Ermənistan Statistika Xidmətinin məlumatları göstərir ki, 2024-cü ilin may ayından etibarən Ermənistanda qızıl idxalı və ixracı ilin ilk dörd ayı ilə müqayisədə kəskin azalıb. Məsələn, apreldə Ermənistandan 14,3 ton qızıl ixrac edilmişdisə, mayda cəmi 3,7 ton ixrac edilib.

The Insider və Hetq-in birgə araşdırması (müəlliflər: Andrey Zayakin, Seda Yerqnyan)