Azərbaycanda həyatı üç qısa səhnə ilə təsvir etmək olar.

Birinci: mobil interneti açırsınız – elə bil, Wi-Fi deyil, Luvr muzeyinə ekskursiya haqqı ödəmisiniz.
İkinci: supermarketə girirsiniz və anlayırsınız ki, sanki BMT-nin filialında yaşayırsınız – hər şey idxaldır, hətta sarımsaq belə.
Üçüncü: İçərişəhərdə qəhvə içirsiniz və birdən görürsünüz ki, qonşu masadakı əcnəbi səmimi şəkildə qəpik-quruş ödədiyini zənn edir.
Və bax, bu qiqabaytlar, portağallar və ofisiantların təbəssümləri arasında bizim əsas paradoksumuz üzə çıxır: özgələr üçün rahatlıq, özünkülər üçün dözümlülük sınağı.

İnternet: “rəqəmsal cəmiyyət” dövründə lüks
Qonşu Gürcüstanda internet bir fincan qəhvədən ucuzdur, Ermənistanda metro bileti qiymətinə başa gəlir.
Bizdə isə bir qiqabayt üçün elə bil, Opera Teatrında premyeraya bilet alırsan. Abonentlərin dediyinə görə, bilet birtərəflidir: YouTube-u açan an balans Bakı günəşində dondurma əridiyi kimi əriyir.
Operatorlar bunu “infrastruktur yatırımları” ilə izah edirlər. Əla! Amma bəs niyə Tbilisidə və İrəvanda o infrastruktur daha ucuz başa gəlir? Yoxsa bizdə kabellər qızıldandır, serverlər gümüşdən? Bəlkə, o “investisiyaların” bir hissəsi havaya görə ödəniş sənətinin inkişafına sərf olunur?
Paradoks sadədir: ölkə “gələcəyin rəqəmsal şəhərləri” ilə öyünür, amma istifadəçi interneti açarkən gələcək barədə yox, balansın evə taksi sifariş etməyə çatıb-çatmayacağı barədə düşünür.

İdxal: Çindən sarımsaq, Türkiyədən köynək
Supermarketə girirsən – elə bil, BMT Baş Assambleyasının iclasındasan.
Banan Ekvadordan, portağal Misirdən, soğan Gürcüstan və ya İrandan, sarımsaq Çindən. Halbuki vaxtilə sarımsaq hər həyətin bir küncündə bitirdi, indi isə onun Bakı süfrəsinə yolu Bakı–Pekin aviareysindən də uzundur.
Şkafda da eyni mənzərə: köynək Türkiyədən, “italyan” ayaqqabı (amma türk bazarından), cinslər Banqladeşdən. Hətta ütü də “əcnəbidir”.
Beləliklə, nefti, qazı, göydələnləri olan bir ölkə – amma nə öz sarımsağı, nə də öz ütüsü var.
Sual yaranır: idxaldan bu qədər asılıyıqsa, niyə öz zavodlarımızı tikmirik?
Amma alıcısız zavod – qonaqsız toy plovu kimidir. Tikmək asandır, satmaq çətindir.
Tutaq ki, köynək tikmək qərarına gəldik. Əla fikirdir: parça gətirilə, işçi tapıla bilər. Amma alıcı artıq türk və Avropa brendlərinə öyrəşib. O halda ixraca çıxmaq lazımdır. Amma yanında keyfiyyət və üslubun tanınmış nişanları olan “Made in Turkey” və “Made in Italy” durursa, “Made in Azerbaijan” köynəklərini kim alacaq?
Məhz buna görə uğurlu ölkələr sıfırdan yox, beynəlxalq şirkətləri cəlb etməklə başlayır. Türkiyə vaxtilə “Adidas” və “Levi’s”i, Çin dünya nəhənglərini, Cənubi Koreya isə yapon və Amerika firmalarının filiallarını gətirirdi. Məntiq sadədir: tanınmış brendlərin artıq adı, bazarı və satış kanalları var. Onlar istehsalı qurur, məhsulu satır, iş yerləri yaradır – yerli mütəxəssislər isə təcrübə qazanırlar. Yalnız bundan sonra həmin baza üzərində milli brendlər yaranır.
Bizdə isə adətən başqa cür düşünürlər: “Zavod tikək, sonra baxarıq”. Amma bu, toy plovu bişirib qonaqları çağırmağı unutmaq kimidir.
İroniya ondadır ki, göydələn tikmək kiçik zavod açmaqdan asandır. Qüllə – prestijdir, jurnalın üz qabığında gözəl şəkildir. Zavod isə rəqabət, marketinq və brendinqdir. Uzun və zəhmətli işdir. Elə ona görə də elə bir ölkədə yaşayırıq ki, ölkənin bu başından o başına yollar çəkilir, amma sarımsaq yenə Çindən gəlir.

Turizm paradoksu: özgə olmaq daha ucuzdur
Bir çox ölkələrdə turist yerli sakinlərdən daha çox ödəyir. Məsələn, Gürcüstanda tarixi obyektlərə bilet əcnəbilər üçün xeyli bahadır. Bizdə də eyni haldır – sadəcə, “premium xidmət” etiketi və Bakı təbəssümü ilə.
Amma oteldə əcnəbi beynəlxalq saytda “möcüzəvi endirim” tapır, Bakı sakini isə birbaşa zəng vuranda bir neçə manat baha qiymət qiyməti – nə endirim, nə də güzəşt var.
Taksi sürücüsü əcnəbi ilə nəzakətlidir, səbrlə onun danışığını anlamağa çalışır, başı ilə təsdiq edir. Özümüzünkü ilə isə fəlsəfi tonda belə deyə bilər: “Necə olacaq, elə də olacaq.” Və belə çıxır ki, turist üçün doğrudan çox şey həm ucuz, həm də xoşdur.
Amma bir az dərin baxsaq, mənzərə dəyişir.
Şirvanşahlar sarayında, Şəki xanlarının sarayında və ya Tarix Muzeyində əcnəbilər şərti 10 manat, azərbaycanlılar isə 2-3 manat ödəyir.
Burada isə hər şey tərsinədir: turist özünü aldadılmış hiss edir, yerli isə “iqtisadi olimpiadada” qalib gəlir.
Bir dəfə Cənubi Koreyadan gəlmiş qonağa İçəri şəhəri göstərirdim.
Şirvanşahlar sarayının kassasında satıcı qız dedi:
– Xaricilər üçün 10 manat, yerli üçün 2 manat.
Koreyalı təəccübləndi:
– Demək, siz turistləri “soyursunuz”?
Ölkənin şərəfini xilas etməli oldum. Dedim ki, qiymət hanı üçün eynidir – 10 manat. Sadəcə dövlət vətəndaşlarının haqqının bir hissəsini kompensasiya edir.
Qonaq sevindi: “Deməli, bu sosial proqramdır!”
Gülümsədim və susdum. Əlbəttə, heç bir kompensasiya yoxdur – həqiqəti bir az bəzədim. Amma adamın ölkədən xoşagəlməz təəssüratla getməsini istəmirdim. Kim bilir, bəlkə Gürcüstanda heç kim belə izah vermir – sadəcə turistdən daha çox alırlar və rahat yaşayırlar.
Turistə elə gəlir ki, burada ona endirim və təbəssümlə sevindirilər, yerli isə düşünür ki, hər şey daha yaxşı gəlmələrə qismət olur. Əslində isə hər şey sadədir: qonağa nəzakət, özünkülərə güzəşt. Qalanı – təsəvvür oyunudur. Və ya, marketoloqlar demişkən, “gözləntilərin incə tənzimlənməsi”.

Ümumi mənzərə: özünkü və özgələr üçün həyat
Hər üç səhnəni birləşdirəndə qəribə hesablama alınır: internet bizdə incəsənət əsəri kimidir, idxal qaçılmazlıqdır, endirim və təbəssüm isə daha çox turistin payına düşür.
Biz rəqəmsal layihələrlə fəxr edirik, öz brendlərimizi və fabriklərimizi arzulayırıq, turizmi inkişaf etdiririk. Amma hələlik belə: abonent hava üçün, alıcı başqasını istehsalı üçün pul ödəyir, yerli sakin isə öz ölkəsində özünü kasıb qohum kimi hiss edir.
Elə bil ki, burada yaşamaq daha rahat, daha ucuz və daha xoşdur... əgər sən burada yaşamırsansa.
Azərbaycanın paradoksu bundadır: məsələ turist üçün yaxşı olmasında deyil, biz özgələr üçün həddən artıq qonaqpərvər, özümüz üçünsə həddən artıq tələbkarıq.
Amma ölkə turistə təbəssümdən deyil, öz vətəndaşına hörmətdən başlayır. Özümüzü qonaqlar qədər qiymətləndirməyi öyrənsək – internet daha əlçatan, sarımsaq daha doğma, təbəssümlər isə daha səmimi olar. Və turist də anlayar ki, o, “bəzəkli dekorasiyaya” yox, özünə hörmət edən bir ölkəyə gəlib…