(“Kamil bir palançı olsa da insan,

Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan”-Nizami Gəncəvi)

Vaxt vardı, insanlar övladlarını oxutmamaq üzərində yarışırdılar. Çox da uzaq tarix deyil, yüzcə il əvvəl dahi mütəfəkkirimiz Mirzə Ələkbər Sabirin yazdığı “Oxutmuram, əl çəkin!” şeirini xatırlasanız, bəsdir. 

İndi isə insanlar övladlarını oxutmaq, ali təhsilli etmək üçün yarışırlar. Məqsədlər fərqli olsa da, əməllər birdir... 

Uşaq mənimdir, baba, dəxli nədir sizlərə?
Kim sizi qəyyum edib hökm edəsiz bizlərə?

Bəzi valideynlər eynilə bu qəhrəman kimi uşağı öz əşyası yerinə qoyur, ona sahiblik edir. Əsrlərdir çox şey dəyişsə də, bu ideologiya bəzilərinin şüurunda silinməz iz buraxıb.

Valideynlərin uşaqlarını oxutma istəyi təbiidir, gözəldir. Burada qəribə heç nə yoxdur. Əksinə, təqdirəlayiq addımdır, inkişafın göstəricisidir. Övladına gözəl gələcək vermək üçün valideynin tək qayəsi onu oxutmaqdır. Qəribə olan bəzilərinin məsələni şişirdib, ifrat həddinə çatdırmasıdır. Uşaqlarının sağlamlığını, istəklərini heçə sayacaq qədər həm də. Bu əzm gözlərini o qədər bürüyüb ki, əllərində əlac olsa, uşağı kitabdan 5 dəqiqəlik başını qaldırmağa da imkan verməzlər. Yəni, bəzi valideynlər özlərini bu məqsədə elə həsr ediblər ki, uşaq öz istəyini, bacarığını unudub, valideynin arzuladığı ixtisasa qəbul olmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır. İşin ən pis tərəfi - övlad bu məqsədinə çatsa da bədbəxt olur, çatmasa da. Çünki öz istəyi, bacarığı həmin sahəyə deyil. İnsanın sevmədiyi işi görməsi isə ona sağ ikən cəhənnəm əzabı çəkmək qədər ağrılıdır. Məqsədinə çata bilmədikdə isə valideynin psixi, hətta fiziki zorakılığına məruz qalır. İşin sonu ya psixoloji travma, ya da intiharla nəticələnir. Nadir hallarda isə həmin uşaq hansısa peşəni öyrənir və həyatda özünə yer tapa bilir.

Valideynlərin “xalxın uşağı”, “camaat nə deyər?” və s. kimi absurd düşüncələrinin qurbanına çevrilən uşaqlar travmalı şəkildə yaşamağa məhkum olurlar. Valideynlərini məmnun etmək naminə öz istəklərini unudan uşaqlar sayəsində yeni cəmiyyət- “diplomlu işsizlər və ya bacarıqsızlar” cəmiyyəti formalaşır. Halbuki valideyn uşağının potensialına, istəyinə, bacarığına diqqətlə və hörmətlə yanaşsa, belə bir cəmiyyət də formalaşmaz. Hər kəs individualdır. Kimi riyaziyyatı yaxşı bilər, kimi xarici dili, kimi isə ədəbiyyatı, tarixi. Hər insanın özünəməxsus qavrama qabiliyyəti var. Ədəbiyyat, tarix vurğunu olan birinə riyaziyyatı, kimyanı, fizikanı öyrənməyə vadar etmək balığı ağaca dırmaşması üçün məcbur etmək qədər gülməli, həm də acınacaqlıdır. Bu, eynilə oxumaq, qavramaq potensialı olmayan uşaqlara da aiddir. Elə insanlar var ki, oxumağı yox, işləməyi, sənətkar olmağı çox gözəl bacarır. Bunu vaxtında duymaq, anlamaq isə valideynin üzərinə düşür. Valideyn israrla bu gerçəyə qarşı çıxıb, uşağı bütün fənlərdən hazırlığa da göndərsə, malından-pulundan keçib, gecə-gündüz oxuması üçün uşağa təzyiq də göstərsə, yenə alınmır ki, alınmır. Bu zaman valideyn uşağın vaxtını boş yerə israf etməkdənsə, hansısa kursa və ya peşə məktəbinə göndərib, övladının sənət sahibi olmasına çalışsa, sonrakı peşmanlıqlara yol açılmaz. 

Gəldik çatdıq mətləbə. Azərbaycanda peşə təhsili ilə bağlı Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyi fəaliyyət  göstərir. Maraqlıdır, Agentlik cəmiyyətdə peşə təhsilinə qarşı müsbət yanaşmanı formalaşdırmaq üçün hər hansı tədbir görürmü?

Agentliyin mətbuat katibi Nəriman Kərimli Pressklub.az-a açıqlamasında bildirib ki, peşə təhsilinin üstünlükləri haqqında müəyyən maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirilir.

“Ümumi təhsil müəssisələrində məlumatlandırıcı tədbirlər, peşə təhsili məktəblərində (PTM) “Açıq qapı” günləri təşkil olunur. Təkcə 2023-cü ildə 30 mindən çox şagirdə peşə təhsili haqqında bu cür tədbirlər vasitəsilə məlumat verilib. Həmçinin Bakıda “Bir Peşənin Sirri” festivalı təşkil olunub. Burada da minlərlə şagird və valideyn iştirak edib. Proses bu il də davam edir”.

Müsahibimiz deyib ki, son illərin statistikasına əsasən, peşə təhsilinə maraq heç də azalmır, əksinə artır: “Misal olaraq, 2018-ci ildə 13 min 960 nəfər peşə təhsil müəssisələrinə qəbul olubsa, 2023-cü ildə bu rəqəm artıq 21 minə yaxın olub. Rəqəmlərə baxsaq, 4 il ərzində təxminən 50 faizdən çox artım baş verib. Bütün bunlar da bir çox yeni peşə təhsil müəssisələrinin istifadəyə verilməsi nəticəsində əldə edilib”. 

Həmsöhbətimiz PTM-də ən çox müraciət edilən 10 ixtisası bildirib. Onların sıralaması belədir: 

1. Aşpaz 

2. Dərzi 

3. Əməliyyatçı-mühasib 

4. Elektrik qaz qaynaqçısı 

5.Bərbər-vizajist-manikürçü 

6.Qrafik dizayner 

7. Kompüterlərin təmiri və xidməti üzrə texnik 

8. Elektrik avadanlıqlarına xidmət və təmir üzrə elektrik montyoru 

9.Turizm təşkilatçısı 

10. Avtomobillərin təmiri çilingəri və s.

Müsahibimizin açıqlamasından belə çıxdı ki, artıq insanlar peşə təhsilinin üstünlüklərindən xəbərdardır və peşə qazanmaq istəyənlərin sayı getdikcə artır. Təki elə olsun. Ən azından gələcək nəsillər indiki kimi olmaz. Vaxtilə məlumatsızlıq ucbatından qarşısında tək seçim-universitet olanların çoxu müəyyən səbəblərdən yoxsulluğa düçar olub. Elə ona görədir, bu gün diplomlu sürücülərin, fəhlələrin, satıcıların çoxluğu...

Amma PTM-lərə qəbulların ötən illərə nisbətdə artımı o demək deyil ki, yuxarıda təsvir edilən valideynlərin sayı azalıb. Həmin valideynləri fikrindən, əməlindən döndərmək çox çətindir. Təəssüf ki, uşağına ali təhsil üçün hər cür təzyiq göstərən valideynlər həmişə olub. Bundan sonra olmaması üçün isə əlimizdən gələni etməliyik. 

Bəs bədbəxt, travmalı, bacarıqsız gələcəyin yetişməməsi üçün hansı tədbirlər görülməlidir? Problemin həlli nədədir?

Təhsil eksperti Rizvan Fikrətoğlu Pressklub.az-a deyib ki, məktəblərdə valideynlərlə, şagirdlərlə mütəmadi məlumatlandırıcı görüşlər keçirilməli, maarifləndirmə tədbirləri genişləndirilməlidir. 

“Diplomlu işsizlərin ilbəil çoxalmasının müxtəlif səbəbləri var. Bunlardan birincisi düzgün ixtisas seçə bilməməkdir. Abituriyent elə ixtisas seçməlidir ki, gələcəkdə o istiqamət üzrə özünü doğrulda bilsin. Universitet oxumaq xətrinə “hansısa ixtisasa qəbul olum” prinsipini kənara qoymaq lazımdır. İxtisas abituriyentin topladığı bala uyğun və ya “dostum, qohumum orada oxuyur, o universitetdə işləyir” prinsipi ilə seçilməməlidir”.

Müsahibimiz deyib ki, abituriyent öz istədiyi ixtisası seçməlidir: “Daha populyar universitet seçimini bir kənara qoymaq lazımdır. Məsələn, sizin istədiyiniz ixtisasla bəyəndiyiniz universitet fərqlidirsə, burada istədiyiniz ixtisas olan universiteti seçin, bəyəndiyiniz universitetin balınıza uyğun hər hansı bir ixtisasını kodlaşdırmayın. Çox yaxşı olar ki, topladığınız nəticəyə uyğun oxumaq istədiyiniz ixtisas arzusunda olduğunuz universitetdə olsun. Bu olmadığı təqdirdə, ixtisasa diqqət ayırın. İxtisas seçimi zamanı istəyinizi önə çəkin, yəni sən kim olmaq istəyirsən? Görürsən ki, tələbə gəlir, deyir ki, mütləq Bakı Dövlət Universitetinə (BDU), onun hansısa ixtisasına qəbul olmalıyam. Bunun üçün ixtisas fərq etmir, təki BDU-ya qəbul olsun. Amma o balla digər universitetlərin yaxşı ixtisaslarına qəbul olmaq şansı var”.

Müsahibimizin sözlərinə görə, abituriyentlər qəbul imtahanından müəyyən bal toplayandan sonra hansısa bir ixtisası seçirlər. Və ya valideynin təkidi ilə istəmədiyi ixtisası seçirlər. Yəni, istək, bacarıq qalır kənarda. Məhz hər şey buradan başlayır. İnsanlar populyarlığa qaçırlar: “Bilməlidirlər ki, “xalxın uşağı” öz sahəsində uğur qazanıbsa, bu o demək deyil ki, siz də həmin sahədə mütləq uğur qazanacaqsınız. Burada şəxsin bacara bilməsi, potensialı məsələsi önəm daşıyır. Ölkədə nə qədər işini bilməyən hüquqşünas, həkim, müəllim var. Bunlar bizə heç nə qazandırmır. Amma gəl ki, savadlı zootexnik, aqronom, meşəçi tapılmır”.

Ekspert hesab edir ki, Azərbaycan universitetləri müasir təhsildən geri düşüb. Əksər ixtisaslarda verilən təhsil bazarın tələbini ödəmir. Burada əsas iş qalır tələbənin üzərində. O, oxuduğu sahəni istəyi ilə seçibsə, universitetdən kənar öyrənməklə özünü formalaşdıracaq, istəyinə çatacaq. Yox, əgər o ixtisası istəyi xaricində, valideynlərin, qohumların xətrinə seçibsə, süzgəcdə ilişəcək, çabalayacaq. Savad erasının başlanğıcındayıq. İş sektorları bilikli, sahəni bacaran kadrları qəbul edir. Ona görə də karyera arzusunda olan gənclər karyera seçimlərində diqqətli olmalıdır.

Həmsöhbətimiz deyib ki, ali təhsil almaq önəmlidir, fəqət məcburi olmamalıdır. Məcburi, kiminsə maraqlarına xidmət edən, ad olsun deyə alınan ali təhsil yaxşı sonluqla bitmir. Çəkilən əziyyət, sərf edilən əmək boşa gedir. Bunun yerinə peşə təhsili almaq, hansısa sənət sahibi olmaq daha məqsədəuyğundur: “İşin maddi tərəfinə baxanda, hansısa avtomobil çilingərinin, rəngsazın, bərbərin, aşpazın aldığı məvacib bir çox ali təhsilli şəxsin aldığı vəsaitdən dəfələrlə çoxdur. İnsan sevdiyi işlə, peşə ilə məşğul olmalıdır. Belə olanda rifahı yaxşı, könlü xoş olur, eləcə də cəmiyyət üçün daha yaxşı kadra çevrilir”.

Hər kəs öz həyatı ilə bağlı söz sahibi olmağı bacarmalıdır. Və qarşı tərəf həmin şəxsin seçimlərinə, istəklərinə hörmətlə yanaşmalıdır. Valideyn təbii ki, övladına məsləhət verəcək, yol göstərəcək. Amma onu incitmədən, təzyiq göstərmədən, zorakılığa əl atmadan etməlidir. Bəzi valideynlər çox istəməklə məhdudlaşdırmağı, incitməyi qarışdırır. Elə bilirlər ki, uşaq doğru seçim edə bilməz. Ona görə də uşağın hər seçiminə, hərəkətinə qarışmağı, onun adına qərarlar almağı valideynlik vəzifəsi bilirlər. Necə deyərlər, pişik balasını çox istədiyindən yeyər. Bu, elə insanlarda da keçərlidir. 

Bəzi şagirdlər valideyn təzyiqinin qurbanı olsa da, bəziləri öz qərarsızlığının, məlumatsızlığının qurbanı olur. Şagird universitetə hazırlaşarkən nə oxuyacağını, kim olacağını seçməlidir. Əks halda, çox zaman topladığı bala uyğun ixtisas fərqi olmadan, məhz  diplom naminə qəbul olanların da aqibəti heç də parlaq olmur. 

Uğurlu və parlaq gələcək naminə araşdıraq, maariflənək, doğru seçimlər edək.

Günay Elşən