Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyanın 1 il əvvəl ölkənin Müstəqillik Bəyannaməsinin qəbul edilməsinin ildönümü ilə bağlı çıxışında səsləndirdiyi mesajlar builki ictimai mesajının mətnindən yığışdırılıb. Baş nazir ötən il Bəyannamənin təftişinə girişib onu ölkənin müstəqilliyinə, təhlükəsizliyinə təhdid mənbəyi sayırdısa, bir neçə gün əvvəlki çıxışında bu fikrindən daşındığını aydın görünür. 

Maraqlıdır, ötən bir ildə Paşinyanın Ermənistanın gələcəyi haqqında Azərbaycanda da müsbət qarşılanan strategiyasındakı ciddi dəyişikliyin səbəbi nədir? Qərbin İrəvana açıq hərbi, siyasi dəstəyindən ruhlanıb, yoxsa beşinci kolunun aylarla davam edən mitinqləri Baş naziri qorxudub? Bu suallara cavab axtarmazdan əvvəl Ermənistan rəhbərinin ötən ilki və bu ilin 9 ay ərzindəki çıxışlarındakı fərqliliklərə diqqət yetirməyə ehtiyac var:  

2023-cü ilin 22 avqustunda Paşinyan demişdi: 

“Düz 33 il əvvəl bu gün Üçüncü Respublika yolunu tutmuş Ermənistan Ali Soveti Müstəqillik Bəyannaməsini qəbul etdi, onun əsasında bir il sonra referendum keçirildi və Ermənistan müstəqil oldu. Müstəqillik Bəyannaməsi ilə biz Sovet İttifaqından çıxmağın yolunu elan etdik, eyni zamanda Sovet İttifaqından çıxmaq üçün bütün yollarımızı bağladıq. Yəni 20-ci əsrin sonunda qəbul edilmiş Müstəqillik Bəyannaməsi ilə 21-ci əsrin əvvəllərində artıq müstəqilliyimizi itirməyə aparan düsturdür.

Bəyannamənin mətninin ekspertiza təhlili göstərir ki, biz nəhayət bizi Sovet İttifaqının bir hissəsi edən düstura əsaslanan məzmun seçmişik: Söhbət bizi qonşularımızla daim münaqişədə saxlayan regional mühitlə qarşıdurma çıxışından gedir”.

Baş nazir bu ilin 19 yanvarında Ədliyyə Nazirliyində keçirdiyi iclasda ötən ilki ritorikasına bir balaca düzəliş edərək bəyan edib ki, Ermənistanın öz demokratik "legitimliyini" və həyat qabiliyyətini təmin etmək üçün konstitusiya islahatına yox, büsbütün yeni konstitusiyaya ehtiyacı var. O, yeni konstitusiyanın ölkənin "yeni geo-siyasi şəraitdə daha rəqabətli və həyat qabiliyyətli" etməli olduğunu bildirib: 

“Şübhə doğurmamaq üçün Ermənistan Respublikasında xalqın səs verəcəyi konstitusiya olmalıdır. Bu həm də legitimlik üçün mühümdür”.

Baş nazir vurğulayıb ki, istənilən hökumət ölkənin təhlükəsizliyini hansı konsepsiya əsasında təmin edəcəyini təhlil etməli və anlamalı, eyni zamanda xarici təhlükəsizliyə təhdid yaradan məqamları da ayırmalıdır. 

Paşinyan yaranmış vəziyyəti təsvir etmək üçün alleqoriyaya da əl atıb. O, sevimli nənələrin toxunduğu qırmızı paltarda hər iki tərəfində öküzlərin dayandığı yolu keçməyi təsəvvür etməyi təklif edib: 

“Biz təhlükələrdən yayınmaq üçün o qırmızı paltarı dəyişib, onu tariximiz, keçmişimizin bir parçası, yadigarı kimi qablaşdırıb arxivə qoyaraq, bu gün fəaliyyət göstərəcəyimiz mühitə uyğun geyinməliyik”.

Baş nazir bu misalla Ermənistanın Konstitusiyada Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad etməkdən imtina etməklə yeni müharibədən qaçacağını, Konstitusiyada qorunub saxlansa, bunun əksinin baş verəcəyini nəzərdə tutub.

Fevralın 2-də Nikol Paşinyan yenidən bu məsələyə qayıdaraq, İctimai radioda çıxışında deyib: 

“Ermənistanın dövlət siyasəti Müstəqillik Bəyannaməsinə, Qarabağa birləşməyə əsaslanırsa, bizdə müharibə olacaq və heç vaxt sülh olmayacaq. Yəni, Konstitusiya dəyişməsə, gec-tez yenə müharibə olacaq. Bu gün biz Bəyannamə ilə münasibətlərimizi tənzimləməliyik. Konstitusiya referendumu bizim qeyri-dövlət xalqından dövlət xalqına çevrildiyimiz andır. Hazırkı təhlükəsizlik konsepsiyası Ermənistanın gələcəyini sual altında qoyur. Hər hansı bir hökumət başa düşməlidir ki, ölkənin təhlükəsizliyini hansı konsepsiya əsasında təmin edəcək? Təhlükəsizliyə xarici təhlükə yaradan problemləri və məqamları müəyyən etmək lazımdır. Biz düşmən mühitdə olduğumuzu bilirik. Bizim vəzifəmiz ətrafımızın bizə qarşı niyə aqressiv mühitin olduğunu anlamaqdır. Bugünkü milli təhlükəsizlik strategiyası mövcud problemləri həll etmir. Aydındır ki, bizim yeni milli təhlükəsizlik strategiyamız olmalıdır və bizim yeni milli təhlükəsizlik strategiyamız dövlətin qanuni ərazi bütövlüyünün və maraqlarının qorunması məntiqində ifadə olunmalıdır”.

7 iyul – Ermənistanda Konstitusiya Günün ilə bağlı xalqa müraciətində Baş nazir artıq Müstəqillik Bəyannaməsi ilə bağlı tənqidi fikirləri xeyli azaldıb. O, bəyan edib ki, Ermənistanın yeni konstitusiyaya ehtiyacı var: 

“Konstitusiya ölkədə həyat qaydaları, hüquq və vəzifələr haqqında vətəndaşların kollektiv müqaviləsidir. Lakin hazırkı Konstitusiya bu tələblərə cavab vermir. Mövcud Konstitusiya vətəndaşlar arasında ciddi sosial-psixoloji gərginlik yaradır. Məlum hallara görə, bu gün Ermənistan vətəndaşları indiki Konstitusiyanın onların cəmiyyətdə və dövlətdə həyat qaydaları haqqında fikirlərini əks etdirdiyinə inanmırlar. Onlar buna hakim elitanın yaratdığı və həyata keçirdiyi sənəd kimi baxırlar”.

Baş nazir qeyd edib ki, əsas problem təkcə Konstitusiyada yazılanlarla deyil, həm də onun necə qəbul edilməsindədir. Onun sözlərinə görə, Ermənistana xalqın özününkü hesab edəcəyi, dövlət və onunla münasibətlər haqqında fikirlərini əks etdirən yeni Konstitusiya lazımdır: "Bizə Konstitusiyanın yaradıcısı olan xalqla üzvi şəkildə bağlı olacaq yeni konstitusiya lazımdır". O, həmçinin qeyd edib ki, yeni Konstitusiya məsələsi tez-tez spekulyasiya predmetinə çevrilir. Bununla belə, Baş nazir vurğulayıb ki, ölkənin institusional, psixoloji və fiziki sabitliyinin gücləndirilməsi istiqamətində işi davam etdirmək lazımdır.

Avqustun 22-də çıxışında Nikol Paşinyan yuxarıda Müstəqillik Bəyannaməsinin “yararsızlığı”, konstitusiya islahatlarının vacibliyi barədə qeyd olunan fikirlərindən imtina edir. 

Baş nazir iddia edir ki, Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad Konstitusiyaya daxil edilsə də, bu, bu iki sənədin məzmununun eyni olması demək deyil:

“Bunun ən bariz sübutu Bəyannamənin 5-ci maddəsində deyilir: “Ermənistan öz təhlükəsizliyini və sərhədlərinin bütövlüyünü təmin etmək üçün öz silahlı qüvvələrini, daxili qoşunlarını, Ali Şuraya tabe olan dövlət və ictimai təhlükəsizlik orqanlarını yaradır. 

Bəyannamədə göstərilməsinə baxmayaraq, Konstitusiyaya əsasən, silahlı qüvvələr, polis qüvvələri, dövlət və ictimai təhlükəsizlik orqanları ölkə parlamentinə tabe idi. Konstitusiya dəyişikliyi ilə 2015-ci ilə qədər güc strukturları ölkə prezidentinə və 2018-ci ildə apreldən sonra isə hökumətə tabedir”. Paşinyanın fikrincə, bu misal birmənalı şəkildə onu göstərir ki, Konstitusiyada yalnız İstiqlal Bəyannaməsinin birbaşa, hərfi mənada ifadə olunan müddəaları var və hər hansı digər şərh sadəcə olaraq əlverişli deyil. 

Beləliklə, Nikol Paşinyan bu gün hərfi mənada olmayan hər hansı başqa şərhi yersiz hesab edirsə, o zaman ilin əvvəlində özü Bəyannamənin müddəalarını təhlil edərək belə qənaətə gəlib ki, bunlar təkcə Azərbaycan və Türkiyə üçün deyil, digər qonşular üçün də başa düşülən deyil. “Yəni biz bəyan edirik, deyirik ki, indi ordunu gücləndiririk və məqsədimiz bəyannaməmizin müddəalarını həyata keçirməkdir. Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, qonşularımız bundan istifadə edib bizi məhv etmək üçün ittifaq yaradacaq, çünki biz buna əsas vermişik” - Baş nazir bildirib.

Ermənistan hökuməti Konstitusiyaya dəyişiklik edilməsini özünün daxili məsələsi hesab edir və Bakının onun dəyişdirilməsi ilə bağlı tələblərini qəbuledilməz adlandırır. Amma Azərbaycan Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Elçin Əmirbəyov bəyan edib ki, Nikol Paşinyan Azərbaycan rəsmiləri ilə ana qanuna dəyişiklik edilməsi məsələsini müzakirə edib. Onlara bildirib ki, bu, siyasi baxımdan çox ağır prosesdir və Konstitusiya layihəsi yalnız 2027-ci ildə hazır ola bilər. Paşinyanın ofisi indiyədək bunu təkzib etməyib. 

Son aylarda iki ölkə arasında, eləcə də Vaşinqton, İrəvan və Bakı arasında gedən qapalı danışıqlar, həmçinin keşiş Baqratın başçılığı ilə sərhədlərin dəqiqləşdirilməsinə qarşı ölkədə aylarla davam edən etiraz aksiyaları Baş naziri Konstitusiya dəyişikliyini ertələməsinə səbəb ola bilər. Əvvəla, etirazlar hakimiyyətin dəyişdirilməsi üçün kifayət etməsə də, Paşinyan hakimiyyətinin dayaqlarını sarsıtdı. Baş nazirin reytinqi 17 faizə düşdü və bu fakt cəmi il yarım sonra keçiriləcək parlament seçkilərində iqtidar partiyası üçün ciddi başağrısı yarada bilər. Şübhəsiz ki, Qərb müttəfiqləri mənfi tendensiya ilə bağlı Paşinyana xəbərdarlıq edirlər və o da reallıqları nəzərə alır.

İkinci məsələ, Azərbaycanla kompromislərə erməni cəmiyyətinin mənfi yanaşması, Rusiyaya bağlı qüvvələrin bu amildən istifadə etməsidir. Müxalifət, ona bağlı media Konstitusiya dəyişikliyinin Azərbaycanın tələbi əsasında həyata keçirilməsi barədə ictimai rəy yarada bilib. İqtidarın istəsə belə bu şəraitdə referenduma gedib istədiyi nəticəni əldə etməsi şübhəlidir. Qeyd edək ki, Azərbaycan rəsmilərinin (Konstitusiya dəyişdirilməsə, sülh olmayacaq”) ritorikası da müəyyən dərəcədə Paşinyan əleyhdarlarının əlinə fürsət verib. 

Üçüncü vacib məsələ Qərbin Azərbaycana ciddi təzyiqlər, paralel olaraq Ermənistanı hərbi, siyasi cəhətdən açıq dəstəkləməsidir. Məlumdur ki, ötən aylarda İrəvan ABŞ, Avropa İttifaqı, Fransa, Hindistanla hərbi-siyasi əlaqələrini gücləndirib, silahlar almaq üçün müqavilələr bağlayıb. Azərbaycan mediası bu günlərdə Ermənistana gətirilən silahlarla bağlı faktlarla dolu araşdırmalar dərc edib. 

Vaşinqton Azərbaycandan COP-29 iqlim beynəlxalq konfransına qədər Ermənistanla çərçivə sazişi imzalamağı tələb edir. Bu, ABŞ-da seçki kampaniyasında uğur qazanmaq istəyən hazırkı administrasiya üçün vacib məsələlərdən biridir. Bu ayın əvvəlində məlum oldu ki, tərəflər razılaşa bilməyəcəkləri məsələləri (Zəngəzur dəhlizi və nəqliyyat yollarının blokadasının açılması) sülh danışıqlarından çıxarıblar. Ekspertlərə görə, yaxın aylarda Bakı və İrəvan sülhün əsas prinsiplərini ehtiva edən sənədə imza ata bilərlər. 

Beləliklə, Paşinyan iqtidarı erməni cəmiyyətini qıcıqlandıran mövzuları ikinci plana atır. Onların içərisində Konstitusiya islahatları məsələsi öndə gəlir. Gözləmək olar ki, 2026-cı il seçkilərinə qədər Ermənistan rəhbərliyi bu məsələni bir daha gündəmə gətirməsin. Bakının ona  reaksiyasının necə olacağını bilmək üçün isə COP-29 beynəlxalq iqlim konfransından sonranı gözləmək lazım gələcək... 

Turqut