“O, hələ ürəyin yaddaşının pis xatirələri sildiyini, yaxşıları isə daha da böyütdüyünü
anlayacaq qədər böyüməmişdi”. (Qabriel Qarsia Markesin “Yüz ilin tənhalığı”
romanından)
1993-cü ilin isti avqust günləri idi. 9 yaşım vardı. Gözlərim atamı axtarırdı, amma o, bir
neçə gündür ki, evə gəlmirdi. Həyətdə oynayarkən, binamızın arxasında (uşaqlıqdan biz
ora “binanın arxası” deyirdik, əslində isə qarşı tərəf idi) atamın idarə etdiyi avtobusu
gördüm. Atamın idarə etdiyi LAZ markalı sərnişin avtobusu böyük olduğundan onu
məhəllənin içərisində deyil, adətən yolun kənarında saxlayırdı. Avtobusu görən kimi
sevincdən ürəyim çırpınmağa başladı. Ayaqlarım sanki özümdən asılı olmayaraq evə
tərəf qaçdı.
Evə çatanda qapını döymədən, birbaşa cəftəni endirib, içəri girdim. Həmin an gözlərimə
inanmadım. Divarın yanında Kalaşnikov avtomatı vardı. O silahın adını illər sonra
öyrəndim, amma o an ürəyimə qorxu və eyni zamanda qəribə bir maraq doldu. Yerimdə
donub qaldım, gözlərimi avtomatdan ayıra bilmirdim. İçimdə min bir sual dolanırdı: bu
nə deməkdir? Atam haradadır?
Birdən elə bil dünya silkələndi. Atam qarşımda peyda oldu. Onu görəndə ikinci şokumu
yaşadım. Gözlərim önündə tamamilə fərqli bir adam dayanmışdı. Əynində hərbi paltar
vardı. Hər şey – geyimi, duruşu, baxışları tam fərqli idi. Ona hər şey necə də yaraşırdı!
Bircə papağı başına bir az balaca idi, amma bu da ona özünəməxsus bir şirinlik qatırdı.
Atamın hərbi formada dayanması məni heyran etmişdi. Mənə doğru addımladı, məni
qucaqladı və öpdü. Amma sonra tələsik getdi. Onunla doyunca danışmaq belə mümkün
olmadı.

Bilmirəm, həmin an qardaşım evdə idi, yoxsa yox, bu xatirə tam aydın deyil. Amma bir
şey yadımda həmişəlik qaldı – həmin anın həyəcanı, qüruru və çaşqınlığı.
Müharibə illəri idi. Atam cəbhəyə əsgər aparırdı. Ona bu təhlükəli iş üçün pul təklif
etmişdilər, amma atam pulu qəbul etməmişdi. Bunun yerinə, hərbi forma və silah
istəmişdi. Çünki atam üçün puldan daha önəmli olan, öz torpağına xidmət etmək idi.
1993-cü il həm də bizim üçün başqa bir acı gətirmişdi – atamın ata yurdu Cəbrayıl
rayonu işğal olunmuşdu.
Atam evdən getdi və biz uzun müddət ondan xəbər ala bilmədik. Evimizdəki sükut daha
da dərinləşdi. Anam isə heç nə danışmırdı. O illərin çətinliyi, gözləntiləri, həsrəti mənim
uşaqlıq xatirələrimə əbədi olaraq hopdu. Bu xatirə, atamın o möhtəşəm duruşu, mənim
ürəyimdə həm kədər, həm də qürurla həkk olunmuş bir rəsmdir.
Atam birinci Qarabağ müharibəsində döyüşüb. 2020-ci ilin oktyabrında Cəbrayılın azad
olunmasını görmədi, cəmi 6 ay ömrü yetmədi. Yerli televiziya kanalları tanınmış,
məşhur, hətta adi adamları aparırlar və onları dağılmış evlərinin qarşısında lentə alırlar.
Onlar da orada xatirələrini danışırlar. Atamın belə bir şəkli, ya videosu yoxdur. Amma
yəqin indi onun ruhu oralardadır, kimsədən icazə almadan və portalda qeydiyyatdan
keçmədən...
Qayıdaq uşaqlıq illərinə. Neçə müddət keçdi, bilmirəm. Atam qayıtdı. Amma bu dəfə tək
yox, nənəm, bibim və onun övladları ilə. Həm döyüşmüşdü, həm də doğmalarını
müharibənin od-alovunun içərisindən çıxarmışdı. Atam ailənin böyük oğul övladı idi.
Bütün yükü də o daşımalı idi. Dağ boyda kişi idi. Necə deyərlər, çəkəcəyi yük də elə dağ
boyda idi. Sərnişin avtobusu yüklə dolu idi - yorğan, döşək, müxtəlif bəzəkli əşyalar…
Qaçıb mindim avtobusa. Özümü atdım döşəklərin üstünə. Atam gəldi, oturdu sükan
arxasına, döşəklərin üstündə oynayan mənə baxdı, bir söz demədi. Avtobusunu işə saldı
və yola düşdük. Bibim və onun 3 övladı bizdə qaldılar. Nənəmi başqa qohumlarımgilə
apardıq. Evimiz 2 otaqlı idi… Nənəm də israr etdi ki, uşaqlı evdə çox qala bilməz. Atamla
getdik, yorğan-döşəkləri təhvil verdik. Bir neçə ay öncə qarşımda hərbi formada şux
dayanan insandan əsər-əlamət yox idi. Hə, atam ağ köynək geyinməyi xoşlayırdı.
Avtobus sürücüsü olasan, amma ağ köynək geyinəsən… Gərək bu barədə anamdan
soruşum ki, onun köynəklərini vaxtı-vaxtında necə yuyub-ütüləyib çatdırırdı… Amma
həmin gün əynində fərqli köynək var idi. Üzü tüklü, gözləri yorğun idi. Saçları da
çoxalmışdı. Hətta saçlarının yanları ağarmışdı da… Evə qayıtdıq. Ev səs-küylü idi.
Sayımız artmışdı. Eyvana keçdim, pəncərədən atamın avtobusuna baxan həmin eyvanı
nəzərdə tuturam. Divardan tavana kimi yorğan-döşək qalaqlanmışdı. Bibimgil evlərindən
yalnız bunları götürmüşdülər. Anam böyük bir mələfə gətirib üstünə sərdi ki,
kirlənməsin. Yerimdə dinc durmadım, bunun da üstünə dırmaşdım. Sonra qardaşım da
mənə qoşuldu. Bibim gülə-gülə bizə baxırdı. Bəlkə də uzun zamandan sonra ilk dəfə
olardı ki gülürdü. Sonra atam bibimgilə bir ev tapdı, sonra o eyvanı da mətbəx etdik.
Mətbəxi də otaq. Guya 3 otağımız oldu…

Mən və qardaşım hərbi xidmətə eyni gündə getdik və əsgərlikdən sonra yeni evimizə
qayıtdıq. Budəfəki evimiz həqiqətən 3 otaqlı idi. Amma mən o evdə, o məhəllədə qala
bilmirdim. Köhnə məhəlləmizə gəlirdim. Hərbi xidməti başa vurmuşdum. Sonra özüm
ailə qurdum, oradan köçdüm, sonra bir daha köç yaşadım. Hər dəfə köçəndə bir şeyləri
arxada qoyurdum – xatirələrimi, gəncliyimi, bəlkə də özümü... Nə qədər dəyişiklik olsa
da, sanki köhnə məhəlləm və o dövr qəlbimdə öz yerini qoruyub saxladı. Orada
keçmişimlə, hisslərimlə baş-başa qalırdım... Atama qədər bunu o qədər də dərk
etmirdim. Məsələ məhəlləmiz deyil, atamdır, çünki hərbi xidmətə gedənə qədər atamla
ən çox vaxt keçirdiyim məkan elə ora idi. O məhəllə atamın gülüşü, səsi, mənə olan
qayğısı idi.
İllər ötüb keçdi… İndi mən o köhnə məhəlləmizin yaxınlığında yaşayıram. Hərdən yolum
düşür, atamın avtobusunu saxladığı həmin o tanış yerdən keçirəm. Oradan keçəndə
ürəyim sıxılır, qeyri-ixtiyari başımı qaldırıb eyvanımıza baxıram. Bir vaxtlar o eyvandan
həyatı seyr edirdim, indi isə təkcə xatirələrin toz basdığı qapalı bir pəncərəyə baxıram.
O eyvan indi yoxdur. Biz oranı mətbəxə çevirmişdik. Sonra orada kimlər yaşadı, nə
etdilər – heç bilmirəm. Atamın avtobusu da yoxdur. Atam yoxdursa, onun xatirələri kimə
lazımdır? İndi o məhəllədə nə atamın addımlarının izi var, nə də onun səsi. Heç dostları
da qalmayıb. İki yaxın dostu vardı, biri artıq dünyasını dəyişib. Digərini isə təsadüfən
gördüm – salam verdim, tanışlıq verdim, atamın adını çəkdim. Tanımadı. Dedilər ki,
yaşlılıq yaddaşını əlindən alıb…
Bu məhəllə mənim üçün vaxtilə həyat dolu bir aləm idi. İndi isə… təkcə boşluq var.
Atamın kölgəsi belə bu küçədən əbədi çəkilib. Ən çox canımı yandıran da budur: atam
yoxdur… və bu günədək bir dəfə də olsun yuxuma gəlməyib.
2020-ci ilin sentyabrında müharibə başladı. Atamın doğulduğu Cəbrayıl rayonu oktyabrın
4-də azad edildi. Onun əvəzinə rayonumuza ilk dəfə mən getdim. Amma kəndimiz
noyabr ayının əvvəlində azadlığına qovuşdu.
2012-ci ilin mart ayı idi. Mən Cəbrayıla, Cocuq Mərcanlı kəndində getmişdim. O vaxtlar
rayonun işğal olunmamış yeganə kəndiydi. Amma ətraf yüksəkliklərdən Ermənistan
ordusunun nəzarətində idi. Kənddə cəmi 1 ailə yaşayırdı... Oraya gedəcəyimi atama
demədim. Birdən narahatlıq keçirər deyə.
Evə döndüm, fotoları kompüterə yüklədim və atamı çağırıb, ona doğulduğu torpaqdan
bir parçanı göstərdim. Bütün fotolara baxdı və bir söz demədən getdi. Mən də arxasınca
düşüb bir şey soruşmadım. Kaş, soruşaydım. Ümumiyyətlə, bizimlə rayonu, kəndi
haqqında danışmazdı. Həm də, kimə danışsın... Mən Cəbrayılı, Kavdar kəndini
müharibəyədək 2-3 dəfə görmüşdüm. Ondan da cəmi 2 şey yadımda qalıb: darvazanın
yanındakı ağ nar ağacı və nənəmin inəyimizi sağmağı. Mən 20 ildən artıq Bakıdakı
zavodların birindəki birotaqlı darısqal, pəncərəsiz otaqda yaşayan və ömrünü orada başa
vuran nənəmin inək sağmağını unutmayacağam. O inək sağanda kənardan tamaşa edirdim və məni bir sual yaman narahat edirdi, “görəsən, inəyin əmcəkləri ağrımır ki?”
Axı, nənəm onları bərk sıxırdı. Hələ bu azmış kimi, inəyin üstünə də qışqırırdı və inəyin
gözlərindən yaş süzülürdü. Deyirdilər ki, inək ağlayır. Doğrusu, bu səhnəni sonralar
görməmişəm, çünki o vaxtdan bəri yanımda kimsə inək sağmayıb və üstünə də
qışqırmayıb. Hə, nənəm inəyi “ağlatdıqdan” sonra onu əzizləyirdi və tumarlayırdı.
Nədənsə, kəndimizin qışı, yazı, payızı yadıma gəlmir. Kəndimizdə ancaq yay fəslində
olurdum, yayda isə nar yetişmir. Mən isə narı, özü də ağ narı çox sevirəm. Kənddəkilər
söz verirdilər ki, payız tətilində gələrsən və yeyərsən. Amma gedə bilmədim, imkan
vermədilər...
Atam 2012-ci ilin martında Cocuq Mərcanlıdan olan fotolara baxdı və getdi. Mənim
rayonumuzla, kəndimizlə bağlı elə də zəngin xatirələrim yoxdur axı... Amma atam
həmkəndliləri ilə o yerlər haqqında o qədər danışırdı ki... Atamda öz həmkəndlilərinə
dərin bir bağlılıq vardı. Bilmirəm, sanki kəndinin qoxusunu alırdı. Amma o qədər nankor
adamlar oldu ki... Buna baxmayaraq, kin saxlamazdı. Yalnız bir dəfə mətbəxdə oturub
möhkəm susduğunu xatırlayıram. O sükutda hər şey var idi... O gün yeməyini də
yemədi.
... 2016-cı ildə nənəm rəhmətə getdi, 92 yaşında, məskunlaşdığı zavod binasındakı
otağında. Doğma kəndində yox, yad divarların arasında gözlərini yumdu.
... 2020-ci ilin iyununda papa rəhmətə getdi. 64 yaşında. Özüylə bir ömürlük həsrət
apardı. (Yazının hər yerində “ata” yazmağıma baxmayın, biz ona “papa” demişik).
(Atamın ölümü səs-küylü oldu. Onun ölümünün səbəbləri ilə bağlı yazdığım məşhur
məktubu yəqin ki, bəziləri xatırlayır. Orada yazdığım kimi, “atam, bir qrup məsuliyyətsiz
adamın aldığı məntiqsiz qərarların qurbanı oldu”. Bu xatirə yazısında həmin məktubun
detalları üzərində dayanmaq istəmirəm. Maraqlananlar internetdən tapıb, oxuya bilərlər.
Bircə onu deyim ki, məktuba cavab verilmədi, məsuliyyətsiz qərar verənlər də
cəzalandırılmadı).
... 2020-ci ilin oktyabrı idi, hələ müharibə bitməmişdi... Cəbrayıla getdim, emosiyalardan
məhrum yazı qələmə aldım. Onda şəhər geri alınsa da, kəndimiz hələ işğalda idi. Torpaq
götürmək istədim, atamın qəbrinə tökmək üçün, amma götürmədim... "Qayıdırıq da,
gərək yoxdur" - düşündüm.
Noyabr, dekabr və yanvar 2021-ci il... Yenə getdim Cəbrayıla. Yenə torpaq götürmədim,
çünki artıq o torpaqların hamısı bizim idi.
Epiloq
İllər öncə qeyri-ixtiyari olaraq atamla anamın arasında belə bir dialoqun şahidi
olmuşdum:

- Atamın qəbrinin yeri yadımdan çıxıb…

- Müharibədir axı, istəsən də onun qəbrini ziyarət edə bilməzsən. Edə biləcəyin
döyüşmək idi, onu da etmisən...
Sükut.