2024-cü il arxada qalıb. Azərbaycan özünü bir yolayrıcında tapır — dünya iqtisadiyyatının bəzi sektorlarında əhəmiyyətli yer tutaraq, lakin daha geniş sosial-iqtisadi inkişafına mane olan problemlərlə mübarizəni davam etdirir. Enerji daşıyıcılarının ixracından logistik dəhlizlərə qədər ölkə öz nişini tapıb, lakin sosial-iqtisadi strukturundakı çatlar getdikcə daha çətin nəzərdən qaçırılır. Gəlin rəqəmlərə nəzər salaq və ekspertlərin Azərbaycanın qlobal mövqeyi barədə fikirlərinə qulaq asaq.

ÜDM və adambaşına düşən ÜDM: ümumi mənzərə

Azərbaycanın Ümumi Daxili Məhsulu (ÜDM) 2024-cü ilin sonuna qədər 85 milyard dolları ötəcək, bu da ölkəni dünyanın ən böyük 70 iqtisadiyyatı sırasına daxil edir. Lakin adambaşına düşən ÜDM baxımından mənzərə daha təvazökardır. Gözlənilən göstərici — adambaşına 8400 dollar — Azərbaycanı dünyada orta yerlərdə sıralayır və oxşar enerji zənginliyinə malik bir çox ölkələrdən geri qalır.

“ÜDM artımı əsasən neft-qaz sektoru ilə bağlı olub, lakin diversifikasiya səyləri hələ də ilkin mərhələdədir,” — deyə resurslarla zəngin ölkələr üzrə ixtisaslaşmış iqtisadçı Qubad İbadoğlu qeyd edir. “Əhəmiyyətli islahatlar olmadan ölkə “orta gəlir tələsi” nümunəsi olaraq qalmaq riski daşıyır — çoxlu resurslar, lakin məhdud geniş miqyaslı iqtisadi artım.”

Dünya ticarətində mövqe: strateji ixracatçı

Dünya ticarəti məsələsinə gəldikdə, Azərbaycan enerji daşıyıcılarının güclü ixracı sayəsində özünü üstələyir. Xam neft və təbii qaz onun ixrac gəlirlərinin 90%-dən çoxunu təşkil edir. Ölkənin ticarət balansı müsbətdir, lakin karbohidrogenlərdən asılılıq onu dünya bazarlarında qiymət dalğalanmalarına qarşı həssas edir.

“Azərbaycanın ticarət strategiyası reaktiv olub, daha çox proaktiv deyil,” — deyə Turan şərhçisi Toğrul Cuvarlı vurğulayır. “O, neftin yüksək qiymətləri zamanı inkişaf edir, lakin qiymətlər aşağı düşdükdə özünü qoruya biləcək mexanizmlərə malik deyil. Nə çatışmır? Texnologiya, istehsal və ya hətta kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracına yönəlmiş koordinasiyalı təşəbbüs.”

Logistika: Şərqlə Qərb arasında qapı

Azərbaycanın Avropa ilə Asiya arasında qapı mövqeyi onun logistik üstünlüyüdür. Ölkə Çini Avropa ilə Xəzər dənizi vasitəsilə birləşdirən Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun bir hissəsi olan Orta Dəhlizdə əsas rol oynayır. Liman infrastrukturu və dəmir yollarına böyük investisiyalar onun qlobal logistikadakı statusunu artırıb.

“Orta Dəhliz Azərbaycanın uzunmüddətli əhəmiyyət qazanması üçün biletidir,” — deyə logistika üzrə ekspert Elmar Əliyev qeyd edir. “Lakin onun uğuru regional sabitlik və rəqabətə davamlı qiymətləndirmədən asılıdır. Qazaxıstan və Türkiyə kimi ölkələr də bu sahədə üstünlük qazanmağa çalışırlar, buna görə də arxayınlıq yolverilməzdir.”

Enerji: qlobal nəhəng

Azərbaycan həqiqətən enerji sektorunda uğur qazanır. Cənub Qaz Dəhlizi və onun Trans-Adriatik Boru Kəməri kimi qolları vasitəsilə Avropaya təbii qaz tədarükündə əsas oyunçu olaraq qalır. Xəzər dənizindəki dəniz ehtiyatları genişdir və hasilat artmaqda davam edir.

“Azərbaycanın enerji siyasəti onun qlobal təsirinin əsasını təşkil edir,” — deyə enerji analitiki Lada Yevqraşina vurğulayır. “Lakin karbohidrogenlərdən həddən artıq asılılıq ikiüzlü qılıncdır. Dünyanın bərpa olunan enerji mənbələrinə keçidi ilə Azərbaycan ya uyğunlaşmalıdır, ya da geridə qalmaq riski ilə üzləşir.”

Niyə sosial-iqtisadi gerilik?

Bu nailiyyətlərə baxmayaraq, sosial-iqtisadi inkişaf hələ də həssas mövzudur. Şəhər və kənd yerləri arasındakı fərq, məhdud diversifikasiya və sistemli korrupsiya irəliləyişi ləngidir.

“Siyasət tez-tez başlıqlara çıxan böyük infrastruktur layihələrinə üstünlük verir, lakin həmişə sadə vətəndaşlara çatmır,” — deyə İbadoğlu izah edir. “Enerji daşıyıcılarının ixracından yaranan sərvətlə müqayisədə təhsil, səhiyyə və iş yerlərinin yaradılması kifayət qədər maliyyələşdirilmir.”

Gələcək çağırışlar: siyasi yolayrıcı

Mövcud siyasi trayektoriya ilə Azərbaycan bir neçə risklə üzləşir. Karbohidrogenlərdən güclü asılılıq iqtisadiyyatı qlobal enerji keçidlərinə qarşı həssas edir. Sosial-iqtisadi bərabərsizlik iğtişaşları alovlandıra bilər, bölgədəki geosiyasi gərginlik isə daimi təhlükə olaraq qalır.

“Əgər Azərbaycan yaşıl enerjiyə ciddi şəkildə investisiya qoymasa, öz institutlarını modernləşdirməsə və iqtisadiyyatını şaxələndirməsə, durğunluq vəziyyətinə düşmə riski daşıyır,” — deyə Cuvarlı xəbərdarlıq edir. “Dünya sürətlə irəliləyir, yerində saymaq seçim deyil.”

Hökm

Azərbaycanın qlobal iqtisadi hekayəsi iddialar və istifadə olunmamış potensialın qarışığıdır. Onun enerji sərvəti, strateji mövqeyi və böyüyən logistika şəbəkəsi kimi alətləri var, lakin uğurlu gələcəyini təmin etmək üçün sistemli problemləri həll etməli və islahatlar aparmalıdır.

Bir yerli iqtisadçının dediyi kimi: “Biz yalnız boru kəmərləri ilə uğura gedən yolu döşəyə bilmərik.” (Turan)