Müəllif: Anar Eyyubov

Qafqaz tarixində, eləcə də təkcə Qafqazla məhdudlaşmayan coğrafiyalarda ən neqativ adətlərdən biri “qan qisası” anlayışı olub. Onun nəticələri bir çox baxımdan dağıdıcı idi:

a) Demoqrafik – hər iki nəsildən gənclər qətlə yetirilir, nəticədə hər iki tayfa məhvə sürüklənirdi;
b) Hüquqi – cəmiyyətin hüquqi tənzimləmə institutları – polis, məhkəmələr və s. – gözdən salınır, nəticədə bu, ictimai nizamsızlıq və xaosa gətirib çıxarırdı;
c) Sosial-iqtisadi – daimi qan tökülmələri hər iki tayfanın yoxsullaşmasına səbəb olur, bütün resurslar inkişafa yox, təhlükəsizlik üçün sərf olunurdu.

Nəticədə ilkin məqsəd – güman edilən ədalətin bərpası öz mənasını itirirdi. Çünki bu, hər iki tayfanın məhvinə gətirib çıxarır, onların torpaqları və iqtisadi resursları isə bu yerə gələn digər ailələrin əlinə keçirdi.

Müasir dünyada da qan qisasının həyata keçirildiyi ayrı-ayrı hallar baş verir, kinofilmlərdə baş qəhrəmanın qanunu öz əlinə alaraq ədaləti bərpa etməsi ilə bağlı saysız-hesabsız nümunələrə rast gəlinir. Amma bütövlükdə bəşəriyyət bu adətin perspektivsiz və ictimai qayda və inkişaf baxımından təhlükəli olduğunu anlayaraq ondan imtina edib.

Lakin bu “adətin” digər, daha kütləvi forması – “tarixi ədalətin bərpası” ilə bağlı anlayış, təəssüf ki, hələ də mövcud deyil…

Təbliğat səviyyəsində, populist şüarlarda tez-tez elə ifadələrdən istifadə olunur ki, bu ifadələr ilk baxışdan (xüsusilə adi vətəndaşın gözündə) çox gözəl, cəlbedici və əsaslandırılmış görünür. Lakin bir qədər düşündükdə, ən sadə səviyyədə tənqidi təfəkkürlə analiz etdikdə, bu ifadələrin məntiqsizliyi və absurdluğu dərhal üzə çıxır.

Bu cür ifadələrdən biri də “tarixi ədalət” anlayışıdır. Çünki bu anlayışın mahiyyətində ziddiyyətlər və yanlış konsepsiyalar dayanır. Belə çıxır ki, tarix boyu dəyişməyən, əsrlərlə sabit qalan bir ədalət var. Halbuki, ədalət, digər bütün əxlaq kateqoriyaları kimi nisbidir və hər bir tarixi dövr, hər bir cəmiyyət, mədəniyyət və sivilizasiya üçün ayrıca müəyyən olunur. Buna görə də, tarixi ədalət anlayışı apriori olaraq mütləq və dəyişməz deyil.

Bu anlayışdan çıxış edərək, cinayət hüququnda belə bir mexanizm tətbiq olunub – “cinayət müddətinin ötməsi” anlayışı. Yəni müəyyən vaxt keçdikdən sonra, hüquqi baxımdan həmin hadisənin cinayət təqibi məqsədəuyğun və sosial baxımdan əhəmiyyətli hesab olunmur. Başqa sözlə, bu, zərərçəkmişin və bütövlükdə cəmiyyətin sosial ədalətə olan ehtiyacını qarşılamaq üçün faydalı hesab edilmir.

Əlbəttə, bu fikrə etiraz edənlər ola bilər və onlar beynəlxalq hüquqda müddətin keçməsi prinsipinin hərbi cinayətlərə və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərə tətbiq olunmadığını xatırlada bilərlər. Bu prinsip 1968-ci il 26 noyabr tarixli BMT Konvensiyası, 1974-cü il 25 yanvarda Strasburqda imzalanmış Avropa Konvensiyası, habelə Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statutu ilə rəsmiləşdirilib. Lakin burada da beynəlxalq hüquqi instansiyalar sağlam düşüncə və məqsədəuyğunluq prinsipi ilə hərəkət edirlər. (Əlbəttə, ikili standartlar halları da olur – beynəlxalq məhkəmələr bir cinayəti “insanlığa qarşı” hesab edir, digərlərini isə görməzdən gəlirlər – amma bu, ayrıca müzakirə mövzusudur). Axı, heç kim Qədim Dünya, Orta Əsr, Yeni Dövrün çoxsaylı hökmdarlarını həyata keçirdikləri etnik, dini və irqi təmizləmələr, hərbi cinayətlərə görə mühakimə etməyə hazırlaşmır! Bəlkə, həyata keçirdiyi ilk “deportasiya” – cənnətdən qovulmaya görə Tanrını bəşəriyyətə qarşı ilk cinayət kimi məhkəməyə verək?!

Başqa sözlə desək, cəmiyyət, dövlət tərəfindən hüquq sahəsində səlahiyyətləndirilmiş mütəxəssislər vasitəsilə hansısa hadisənin artıq yalnız uzaq keçmişə aid olduğunu qəbul edirsə, bu zaman həmin hadisəyə görə cinayət təqibi və hüquqi öhdəliklər öz aktuallığını və sosial əhəmiyyətini itirir. Yəni, hansısa siyasi lider, partiya və ya ictimai təşkilat “tarixi ədalətin bərpasını” tələb edirsə, bu halda iddia edilən ədalətsizlik aktı artıq zaman baxımından öz əhəmiyyətini itirir, çünki o, uzaq keçmişə – tarixə aiddir. Belə bir vəziyyətdə söhbət ədalətdən yox, faktiki olaraq qan qisasına çağırışın xüsusi formasından gedir: “Fikrimizcə, sizin uzaq keçmişdə yaşamış əcdadlarınız bizim əcdadlarımıza qarşı pis hərəkət ediblər, buna görə siz cavab verməlisiniz, biz isə intiqam almalıyıq!”

Klassik qan qisası aktlarında olduğu kimi, “tarixi ədalətin bərpası” şüarı ilə başlayan hərəkatlar daha genişmiqyaslı dağıntılar və insan tələfatı ilə nəticələnən mənfi proseslərə gətirib çıxarır. Adolf Hitler məhz tarixi ədalətin bərpası və revanşizm ideyaları əsasında bütün dəhşətləri ilə birlikdə İkinci Dünya Müharibəsini başladı.

Eləcə də, Yuqoslaviya Slobodan Miloşeviçin 1380-ci ildə müsəlman türklərə məğlubiyyətə görə intiqam almaq və "tarixi ədaləti bərpa etmək" çağırışlarından sonra bir neçə il müddətinə qanlı qarşıdurmaların və qarşılıqlı etnik təmizləmələrin girdabına yuvarlandı…

Cənubi Qafqaz və postsovet məkanı xalqları ilə bağlı bu mövzuda çoxsaylı analoqları misal çəkmək olar. Amma bunu qəsdən etməyəcəyəm: qoy hər kəs özü düşünsün, yaşadığı cəmiyyətdə səslənən tarixi-siyasi şüarları təhlil etsin və qərar versin – nəyə səs verir, mübarizə aparır, özünü, yaxınlarını, qonşularını nəyə qurban verməyə hazırdır. Məqsəd həqiqətən ədalətlidirmi, yoxsa sadəcə intiqam hissidir? Belə bir istək məqsədəuyğundurmu, ümumiyyətlə reallaşdırılması mümkündürmü və reallaşdırılacağı halda nəyə gətirib çıxara bilər (və ya artıq çıxarıb)? Bizim “beynimizdəki tarakanlarla” bizdən yaxşı heç kim mübarizə apara bilməz.

P.S. Əslində, əsas məqam ondan ibarətdir ki, tarix nə zaman sona çatır və hüquqi müstəvidə təqib etməyin mümkün olduğu bu gün – indiki zaman başlayır? Bəlkə insanlığa qarşı cinayətlər törədən rejim tarixə qovuşduğu zaman? Yaxud, həmin faciələrin sonuncu şahidləri və iştirakçıları (qurbanlar və cinayətkarlar) bu dünyanı tərk edəndə? Bəlkə də bu an, bəşəriyyətin humanist prinsiplərlə idarə olunan, məsuliyyət daşımağa hazır olan, ədalətli beynəlxalq məhkəmə qurmağa və təqsirkarları hüquqi qaydada cəzalandırmağa qadir ağıllı bir sivilizasiyaya çevrildiyi məqamda baş verir?! O, Birinci Dünya müharibəsindən sonra belə oldumu? Yoxsa İkinci Dünya müharibəsindən sonra oldu? Bəlkə XXI əsrdə? Bəs biz Cənubi Qafqazda iki əsrdir davam edən müharibələrdən sonra belə bir sivilizasiyaya çevrildikmi? Düşünürəm ki, bu gün dünyada baş verən hadisələr, münaqişələr fonunda, bu münaqişələrin iştirakçılarının öz gələcəyini hələ də “tarixi ədalətin bərpası” uğrunda mübarizədə gördüyü müddətdə bu sual ritorik olaraq qalacaq.