Frigiyalılardan tutmuş farslara və Bizans dövründəki xristianlara qədər, demək olar ki, min illər boyu davamlı olaraq istifadə edilib. Nəhayət, 1920-ci illərdəki Qurtuluş müharibəsindən sonra kapadokiyalı yunanlar birdən-birə əhali mübadiləsi çərçivəsində Yunanıstana göndərildikdən sonra yeraltı şəhər tamamilə boşaldılıb.

Derinkuyudakı mağara otaqlarını da bir-biri ilə əlaqələndirən tunellərin yüzlərlə kilometr uzanaraq, eyni zamanda bölgədə kəşf edilən 200-ə yaxın müxtəlif yeraltı şəhəri də birləşdirərək böyük bir yeraltı şəbəkəsi meydana gətirdiyi düşünülür.Derinkuyu 1963-cü ildə bir sakinin evinin təmiri zamanı qaranlıq xiyabanın üzə çıxması ilə yenidən kəşf edilib. Bu, bu günədək bəzi evlərdə tapılmış yeraltı şəhərə 600-dən çox girişdən birincisi idi.

Dərhal qazıntı işləri başladı, yeraltı yaşayış evləri, quru ərzaq anbarları, məktəblər, şərab zavodları və ibadətgahlardan ibarət mürəkkəb şəbəkə aşkar edildi.

Hititlərdən Frigiyalılara qədər

Bu, yerin altında təhlükəsiz şəkildə gizlənmiş bütöv bir sivilizasiya idi. Mağara şəhəri tezliklə minlərlə turist tərəfindən kəşf edildi və 1985-ci ildə ərazi YUNESKO-nun Ümumdünya İrs siyahısına daxil edildi.

Derinkuyu yeraltı şəhərinin dəqiq tikilmə tarixi mübahisəlidir. Bununla belə, təxminən eramızdan əvvəl 370-ci ildə yazılmış Afina Ksenofonunun Anabasis əsəri Derinkuyudan bəhs edən ən qədim yazılı mənbə kimi tanınır. Kitabda Kapadokya bölgəsində və ya yaxınlarında, burada məşhur olan uçurum kənarındakı mağara evləri yerinə, yeraltı qazılmış evlərdə yaşayan Anadolu xalqından bəhs edilir.

Florida Dövlət Universitetinin klassik tədqiqatlar üzrə mütəxəssisi Andrea DeGiorginin dediyinə görə, Kapadokya torpaqda su olmaması və asanlıqla forma veriləbilən qayalıq olmasına görə belə yeraltı tikililər üçün çox əlverişli olub.

Bölgəyə xas olan, tuf kimi də tanınan pomza daşı çəngəl və ya kürək kimi sadə alətlərlə asanlıqla oyula bilirdi. Pəri bacaları da bu geoloji quruluş sayəsində indiki şəklini almışdır. Lakin Derinkuyu yeraltı şəhərinin ilk olaraq kimlər tərəfindən tikilməsi hələ də sirr olaraq qalır.

Aralıq dənizi mağaraları üzrə mütəxəssis A. Bucci-nin regional mağaralar haqqında yazdığı məqaləsinə görə, yeraltı mağaraların geniş şəbəkəsinin əsasını adətən hititlərə aid edirlər, onlar "bizim eradan əvvəl 13-cü əsrdə ətrafdakı frigiyalıların hücumuna məruz qaldıqları zaman qayanın ilk bir neçə qatını qazmış ola bilərlər". Derinkuyu-a hitit əsərlərinin tapılması bu fərziyyəni gücləndirir.

Bir-birini əvəz edən imperiyaların təsiri

Bununla belə, şəhərin böyük hissəsi Orta Anadoluda yaşayan və Dəmir dövrünün mahir memarları olan Frigiyalılar tərəfindən tikilmiş ola bilər. DeGiorgi belə izah edir: "Frigiyalılar Anadoluda ən qabaqcıl erkən imperiyalardan biri idilər":

"Onlar eramızdan əvvəl I minilliyin sonlarında Qərbi Anadoluda inkişaf etmiş və qaya birləşmələrini monumentallaşdırmağa və qayadan qeyri-adi yonma fasadlar yaratmağa meylli idilər. Onların səltənəti ələ keçirilməsi çətin olsa da, Derinkuyu bölgəsi də daxil olmaqla, Qərbi və Orta Anadolunun böyük hissəsini əhatə edə bilib".

Derinkuyu ehtimal ki, əvvəlcə mal saxlamaq üçün nəzərdə tutulub və istifadə edilib. Lakin bu ərazidə əsrlər boyu daim dəyişən imperiya axınına görə onun əsas məqsədi yadelli işğalçılara qarşı müvəqqəti sığınacaq olmaq olub.

DeGiorgi deyir: "Ardıcıl imperiyalar və onların Anadoludakı təsiri Derinkuyu kimi yeraltı bunkerlərə sığınmağı izah edir".

"Lakin bu sığınacaqların ən çox istifadə olunduğu dövr (7-ci əsrdə) İslamın [əsasən xristian olan Bizans İmperiyasına] hücumları idi".

Yeraltı şəhərin quruluşu

Sonrakı əsrlərdə frigiyalılar, farslar və səlcuqlular da bu ərazidə yaşayıb yeraltı şəhəri genişləndirsələr də, Derinkuyu əhalisi Bizans dövründə pik həddə çatıb və təxminən 20 min şəxs yerin altında yaşayıb. Bu gün 100 TL ödəməklə bu yeraltı həyatın reallığını yaşaya bilərsiniz. Kiflənmiş, ensiz tunellər əsrlər boyu məşəllə işıqlandırılmış, his ilə qaralmışdır. Ancaq Derinkuyuya yayılan müxtəlif imperiyaların yaradıcılığı tezliklə ortaya çıxdı. Qəsdən dar və qısa olan dəhlizlər ziyarətçiləri əyib dəhlizlərin və yaşayış yerlərinin labirintində tək sıra ilə hərəkət etməyə məcbur edirdi; buna görə də açıq şəkildə müdaxilə edənlər üçün uyğun olmayan mövqe idi.Yarım tonluq dairəvi daşlar 18 qatın hər biri arasındakı keçidləri bağlayırdı və yalnız içəridən hərəkət etdirmək mümkün idi. Bu ağır qapıların ortasındakı kiçik dəliklər isə işğalçıların nizə ilə vurulması üçün idi.

Şərab hazırlamaq üçün bölmələr

Şəhərin hər bir qatı xüsusi məqsədlər üçün diqqətlə hazırlanmışdı. Soyuq qış aylarında qoxu və zəhərli qazları azaltmaq və izolyasiya yaratmaq üçün heyvanlar səthə ən yaxın tövlələrdə saxlanılırdı.Daxili təbəqələrdə yaşayış sahələri, zirzəmilər, məktəblər və görüş yerləri var idi. Ənənəvi Bizans missioner məktəbi ikinci mərtəbədə yerləşirdi.

DeGiorgi-yə görə, "zirzəmilərin, pres üçün çəlləklərin və amforaların olması şərabçılıqdan xəbər verirdi". Bu xüsusi təyinatlı kupelər Derinkuyu sakinlərinin aylarla yerin altında qalmağa hazırlaşdıqlarını göstərir.Ən təsirlisi kompleks ventilyasiya sistemi və bütün şəhəri təmiz hava və təmiz su ilə təmin edən, qorunan quyudur. Əslində Derinkuyu-nun ilkin inşasının bu iki əsas element üzərində cəmləşdiyi düşünülür.

Şəhərin çoxsaylı otaqları və dəhlizləri arasında təbii hava axınını təmin edən 50-dən çox ventilyasiya şaftları var. Dərinliyi 55 metrdən çox olan qazılmış quyu şəhər sakinləri tərəfindən asanlıqla aşağıdan bağlana bilərdi.Derinkuyu-nun inşası həqiqətən dahiyanədir. Ancaq o Kapadokiyadakı yeganə yeraltı şəhər deyil. 445 kvadrat kilometr sahəsi olan Derinkuyu, Orta Anadolunun 200-dən çox yeraltı şəhərinin ən böyüyüdür.

Bu kiçik şəhərlərin 40-dan çoxu səthin üç və ya daha çox mərtəbəsində yerləşir. Bu şəhərlərin bir çoxu Derinkuyu ilə diqqətlə qazılmış, bəziləri 9 kilometr uzunluğundakı tunellərlə birləşir.

Onların hamısı yerə təcili qayıdış zamanı təcili xilasetmə yolları ilə təchiz olunub.Ancaq Kapadokiyanın bütün yeraltı tunelləri hələ aşkarlanmayıb. 2014-cü ildə Nevşehirdə yeni yeraltı şəhər aşkar edilib.Derinkuyu-nun həyat hekayəsi 1920-ci illərin ilk yarısında Kapadokiya yunanlarının oranı boşaltması ilə sona çatıb.

Derinkuyu sonuncu dəfə, ehtimal ki, şəhərin qurulmasından 2000 ildən çox müddət sonra tərk edilmiş və yeraltı şəhər təsadüfən yenidən gün üzünə çıxana qədər varlığı müasir dünya tərəfindən unudulmuşdur. (BBC)