İyulun 14-də ABŞ prezidenti Donald Tramp Rusiyaya qarşı yeni “sərt sanksiyaların” tətbiqini anons etdi. Lakin bu sanksiyaların nə dərəcədə asanlıqla aşılacağı hələ də açıq sual olaraq qalır. Hələ SSRİ dövründə Kreml tərəfindən sanksiyaların aşılması Qərb üçün ciddi problem idi. 1970-ci illərdə ABŞ və SSRİ-nin yaxınlaşması ixrac embarqosuna daha yumşaq yanaşmaya gətirib çıxardı, bu da sonra kölgə iqtisadiyyatının çiçəklənməsinə səbəb oldu. KQB agentləri mühüm komponentlərin alınması üçün saxta şirkətlər şəbəkəsi təşkil edə bildilər. Bu yolla SSRİ-yə Qərb hərbi texnologiyalarının 70 faizə qədəri sızdı və bu da Moskvaya silahlanma yarışını davam etdirməyə imkan verdi.

Gərginliyin azalması və onun səbəbləri 

1970-ci illərin əvvəllərində ABŞ və SSRİ iqtisadi çətinliklərlə üz-üzə qaldı. O dövrdə Sovet İttifaqı artıq durğunluq dövrünə qədəm qoymuşdu. İqtisadiyyatı demokratikləşdirmək məqsədi daşıyan islahatlar gözlənilən effekti verməmişdi. Qərb ölkələrindən texnoloji cəhətdən geriləmə problemi dərinləşirdi, iqtisadi inkişaf isə son dərəcə ləng gedirdi. Bu fonda Sibirdə böyük neft yataqları aşkarlandı. 1973-cü il enerji böhranı səbəbindən neft qiymətlərinin kəskin artması SSRİ-yə nəhəng gəlirlər qazandırdı və bu da ölkənin iqtisadiyyatını suyun üzündə saxladı. 

ABŞ-yə isə neft böhranı, əksinə, ciddi zərbə vurdu. 1973-cü ildə ABŞ-də Böyük resessiya başladı — növbəti iki il ərzində ölkə müharibədən sonrakı dövr üçün qeyri-adi sayılan stagflyasiya ilə üzləşdi.

Ölkə eyni zamanda II Dünya Müharibəsindən bəri rekord səviyyədə inflyasiya və çox yüksək işsizliklə qarşılaşdı. Bunun bir səbəbi ağır xərclərlə 1965-ci ildən davam edən və o vaxt üçün heç bir müsbət perspektivi görünməyən Vyetnam müharibəsinin nəticəsi idi.

Həm ABŞ-yə, həm də SSRİ-yə fasilə lazım idi. Vaşinqtonda beynəlxalq münasibətlərin yumşaldılması, yəni detant (fransızca detént — “rahatlama”) siyasəti hazırlanmağa başladı. Bu siyasət əsas rəqibi sakitləşdirib, digər geosiyasi məsələləri həll etmək üçün ABŞ-nin əl-qolunu açmalı idi. İlk növbədə isə Moskva ilə münasibətlərin yumşaldılması Vaşinqtona Vyetnam müharibəsindən arzuladığı çıxış fürsəti verərdi. SSRİ isə silah verməklə və minlərlə mütəxəssis göndərməklə Şimali Vyetnama hərtərəfli dəstək göstərirdi.

1970-ci illərin əvvəlində vəziyyət o qədər çıxılmaz görünürdü ki, ABŞ üçün SSRİ ilə müəyyən “Vyetnam sazişi”nin zərurəti aydın oldu. Ölkənin müharibədən minimal itki ilə çıxması lazım idi, lakin bunun üçün birbaşa danışıqlar gərəkirdi. Detant siyasətinin memarı hesab edilən şəxs isə Henri Kissincer idi - o vaxtkı prezident Niksonun milli təhlükəsizlik müşaviri. O, SSRİ ilə ortaq maraqlar axtarmağa əsaslanan olduqca praqmatik həll təklif etdi. 

Kissincer başa düşürdü ki, Sovetin ekspansiya istəyi heç yerə yox olmayacaq. Buna görə də o, detant anlayışını ikitərəfli şəkildə formalaşdırırdı: həm çəkindirmə siyasətinin qəbulu kimi, həm də gərginliyin azaldılması istiqamətində addım kimi. Əvvəlcə ikinci məqam prioritet idi. Hətta Niksonun sələfi Lindon Conson dövründə ABŞ Sovet İttifaqına nəzərəçarpacaq güzəştlər etməyə başladı. Məsələn, Conson Çexoslovakiyaya sovet müdaxiləsini yalnız sözdə qınadı, bunun ardınca heç bir real addım atılmadı. 

Eyni zamanda SSRİ-də detantın mənasını tamamilə fərqli başa düşürdülər. İdeoloji baxımdan gərginliyin azalması “imperializm qüvvələrinin zəifləməsinin nəticəsi” sayılırdı və bundan əks-hücum üçün istifadə edilməli idi. Partiya qurultayında Brejnev bəyan etmişdi ki, SSRİ Qərblə yanaşı yaşamağı sosializm və kapitalizm arasında ideoloji mübarizə kimi qiymətləndirir və detantın ən yaxşı illərində belə ritorikasını dəyişmirdi. 

Milli təhlükəsizlik müşaviri olmaqla yanaşı, SSRİ tərəfi ilə gizli danışıqlar aparan Kissincer ABŞ prezidentinin İttifaqa ilk tarixi səfərini təşkil etdi. Nikson və Brejnev nüvə müharibəsinin qəbuledilməz olduğunu bildirdilər və strateji nüvə silahlarının məhdudlaşdırılması haqqında müqavilə imzaladılar. Vyetnam məsələsi də qeyri-rəsmi müzakirə olunmuşdu — SSRİ öz müttəfiqlərini qoşunlarını geri çəkməyə və atəşkəsi dayandırmağa inandırmalı idi. 

Lakin ABŞ ilə münasibətlərin zahiri istiləşməsinə baxmayaraq, Sovet İttifaqı silahlanma yarışını davam etdirirdi. Gərginliyin azaldılması siyasətinin pərdəsi altında SSRİ kölgə iqtisadiyyatı şəbəkəsi qurdu ki, bu da ona ABŞ və Avropadan qabaqcıl hərbi texnologiyalar və ikitəyinatlı mallar almağa imkan verdi. 

Qərbin yaratdığı məhdudiyyətlər sistemi — indiki Rusiya sanksiyalarından geri qalmayan — bir çox çatışmazlıqlara malik idi. Nəticədə bu, bir sıra ixrac qalmaqallarına və kollektiv müdafiəyə geridönməz zərbələrə səbəb oldu. 

Avstriyalı əlaqələndirici 

1949-cu ildə İxrac nəzarəti üzrə Koordinasiya Şurası (Coordinating Committee for Multilateral Export Controls, CoCom) yaradıldı — məqsədi qabaqcıl texnologiyaların SSRİ və digər sosialist ölkələrə satılmasının qarşısını almaq idi. CoCom-un ən yüksək dövründə 17 üzvü var idi. Onları SSRİ-yə müəyyən məhsulların satılmaması barədə qeyri-rəsmi razılaşma birləşdirirdi. 

Təşkilatın lokomotivi Birləşmiş Ştatlar idi. Onun 1970-ci illərdə SSRİ ilə münasibətlərdəki detant fonunda bəzi CoCom üzvləri embarqoya daha yumşaq yanaşmağa başladı. Bu da üçüncü ölkələr vasitəsilə ticarət və reeksport imkanlarını xeyli genişləndirdi.  

Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) hesabatlarında ABŞ və Qərbi Avropada KQB və QRU-ya məxsus geniş casus şəbəkəsinin mövcudluğu qeyd edilirdi. Bu şəbəkə saxta şirkətlər vasitəsilə nəinki ikitəyinatlı məhsulları, eləcə də hərbi və hətta nüvə texnologiyalarını əldə edirdi. 

CoCom ilə sovet xüsusi xidmət orqanları arasındakı qarşıdurma qəzet səhifələrində zaman-zaman işıqlandırılırdı. 1983-cü ildə Hamburqda ən müasir Amerika kompüterlərinə aid 50 ton komponent müsadirə edildi. On gün sonra isə İsveçin Helsinqborq şəhərində gömrükçülər daha 100 ton komponenti saxladı. 

Komponentlər leqal əldə edilərək, Cənubi Afrikada fəaliyyət göstərən bir özəl şirkətin adına göndərilmişdi. Məqalədə KQB agentinin iştirakından bəhs olunurdu, lakin bəzi suallar açıq qaldı: raket idarəetmə sistemlərinin işləməsini təmin edən bu kompüter komponentlərini casus necə əldə etdi? Onları ölkədən çıxarmaq üçün necə icazə aldı?  

Amerika texnologiyalarının SSRİ-yə reeksportunda əsas mərkəz Avstriya oldu. Vyana CoCom ilə əməkdaşlıq edirdi, amma eyni zamanda bitərəf statusunu qoruyurdu. İxraca nəzarət çox formal xarakter daşıyırdı və bəzi şirkətlər biznesin siyasətdən kənar olduğunu düşünürdü. 

Xüsusilə sovet hərbi-sənaye kompleksinə son dərəcə vacib olan kompüterlər, prosessorlar və rəqəmli idarəetmə proqramlı (CNC) avadanlıqlar SSRİ-yə məhz bu yolla daxil olurdu. Sonuncular raket və təyyarə detalları kimi yüksək dəqiqlik tələb edən hərbi avadanlıqların hazırlanması üçün istifadə olunurdu. 

Uydurma şəxslər Qərbdə, çox vaxt da Avstriyanın özündə qeydiyyatdan keçmiş şirkətlər yaradırdılar. Onlar IBM, HP, Siemens və digər şirkətlərin avadanlıqlarını tam qanuni şəkildə satın alırdılar. Bəzən bu şirkətlər Yuqoslaviya qeydiyyatlı xidmət mərkəzləri və ya elmi müəssisələr kimi gizlədilirdi. Amma komponentlər Yuqoslaviyaya yox, Şərqi Almaniyaya, Polşaya və ya bəzən birbaşa SSRİ-yə göndərilirdi. Avstriyada yüzlərlə belə şirkət fəaliyyət göstərirdi. 

Nəhayət, ABŞ Avstriyaya təzyiq göstərməli oldu. “Heritage Foundation” strateji tədqiqatlar institutu Vyananı sənaye casusluğuna yardımda açıq ittiham etdi. Daha sonra Avstriya ixrac nəzarətini gücləndirdi və son alıcıları daha diqqətlə yoxlamağa başladı, lakin dəliklər hələ də qalmışdı. 

Bütün bu proses artıq 1980-ci illərin əvvəlində — detantın sona çatdığı dövrdə baş verirdi. Bir sıra ifşalardan sonra məlum oldu ki, detant dövründə SSRİ-yə hərbi əhəmiyyət daşıyan Qərb texnologiyalarının təxminən 70 faizi sızıb. Qalan 30 faizi açıq mənbələrdən əldə edilmişdi. Bu da SSRİ ilə Qərb ölkələri arasındakı texnoloji fərqi kəskin azaltdı.  

Çoxillik ixrac fırıldaqlarının ən yüksək nöqtəsi Toshiba — Kongsberg qalmaqalı oldu. Bu qalmaqal CoCom-un ixraca nəzarət qabiliyyətinin olmadığını göstərdi. Bu dəfə sxemdə neytral Avstriya yox, təşkilatın iki daimi üzvü — Yaponiya və Norveç iştirak edirdi. 

Yaponiya köməyi 

Hələ 1970-ci illərdə sovet casusu Con Uoker KQB-yə məlumat vermişdi ki, ABŞ-nin qabaqcıl sistemləri SSRİ-nin atom sualtı qayıqlarını asanlıqla izləyə bilir. Bu səbəbdən SSRİ səssiz sualtı qayıqlar layihəsi üzərində işləməyə başladı. Lakin bu tip qayıqların istehsalı üçün Qərb istehsalı olan CNC-li dəzgahlara ehtiyac var idi.

Dəzgahları “Toshiba Machine” (Yaponiya), onları idarə edən kontrollerləri isə “Kongsberg Vaapenfabrikk” (Norveç) istehsal edirdi. Hər ikisi, embarqoya baxmayaraq, bu avadanlıqları SSRİ-yə satmağa razılaşdı. Onlar məhsulun hara gedəcəyini bilirdilər və qəsdən saxtakarlığa getdilər. Hüquqi fasad kimi təchizat üçün kənar firmadan istifadə olundu. İxrac qadağalarını adlamaq üçün sənədlər saxtalaşdırıldı - son alıcı kimi mülki zavod göstərildi. 

Yük Hamburq və Vyana vasitəsilə Riqaya və Leninqrada, oradan da məxfi hərbi zavodlara çatdırıldı. Nəticədə SSRİ-nin atom sualtı qayıqları səssiz pərlərlə təchiz olundu və Amerika radarlarından gizlənməyi bacardılar. Beləliklə, Qərb ən mühüm hərbi üstünlüklərindən birini itirdi.  

1987-ci ildə bu hadisə üzə çıxdı və görünməmiş qalmaqal baş verdi. Sovetin sənaye casusluğu sxemlərində heç vaxt bu qədər iri şirkətlər və müdafiə sənayesi üçün bu qədər kritik avadanlıqlar iştirak etməmişdi. ABŞ vurulan ziyanı 10 milyard dollardan çox qiymətləndirdi. Bəzi mənbələr bu rəqəmin 30 milyard dollara çatdığını bildirir. Halbuki, bu sövdələşmə “Toshiba”ya cəmi 17 milyon dollar, “Kongsberg”ə isə 10 milyon dollar gəlir gətirmişdi. 

ABŞ Yaponiyanı NATO-nun təhlükəsizliyini pozmaqda ittiham etdi və Toshiba texnikasının idxalına tam qadağa tətbiq etməklə hədələdi. Yaponiya hökuməti şirkətə maksimum mümkün cərimə — 100 milyon dollar — kəsdi və bir il müddətinə sosialist ölkələrinə bütün ixracı qadağan etdi. Bununla belə, Vaşinqton və Tokio arasında ciddi böhran yaşandı.

Eyni zamanda, Norveçə olan inam da sarsıldı, çünki onun hökuməti dövlətə məxsus şirkəti nəzarətdə saxlaya bilməmişdi. Nəticədə, “Kongsberg” parçalandı, böyük hissəsi özəl investorlara satıldı və yalnız hərbi bölmə dövlətin nəzarətində saxlanıldı. 

Daha da vacibi odur ki, norveçlilərin apardığı genişmiqyaslı istintaq yapon və Avropa şirkətlərinin hələ 1970-ci illərin ortalarından etibarən SSRİ-yə sanksiya altındakı avadanlıqlar tədarük etdiklərini ortaya çıxardı. Sənədləri saxtalaşdıran menecerlər məsuliyyətə cəlb edilsə də, bu cinayət zəncirində iştirak edənlərin hamısını müəyyənləşdirmək artıq mümkün deyildi. Bu prosesin konspirativliyini isə əsasən KQB-nin elmi-texniki kəşfiyyat bölməsi — CIA-nın “Line X” adlandırdığı struktur təmin edirdi. 

Sovet kəşfiyyatının iflası 

Bütün Avropa və Amerikada sənaye casusluğu üzrə ixtisaslaşmış geniş agentura şəbəkəsi fəaliyyət göstərirdi. Bu casuslar əsasən SSRİ səfirliklərində hərbi attaşe və texniki mütəxəssis kimi qeydiyyatdan keçmişdilər. KQB agentləri yalnız alqı-satqı ilə məşğul olmur, eyni zamanda elmi jurnallar və patentlərə abunə olur, konfranslara qatılır və burada hər şeyin, hətta reklam broşürlərinin belə şəklini çəkirdilər.

Bundan əlavə, onlar fəal şəkildə “reverse engineering” ilə məşğul idilər: avadanlıqlar detallara ayrılır, onların çertyojları bərpa edilirdi. Əlbəttə, xüsusi xidmətlərin ənənəvi üsulları da işə salınırdı: xarici mütəxəssislərin satın alınması və tovlanması. 

Bəzən KQB agentlərinin özləri də ələ alınırdı. XX əsrin ən gurultulu casusluq qalmaqallarından biri podpolkovnik Vladimir Vetrovun əhvalatıdır. Onun ötürdüyü məlumatlar, əslində, bütün sovet kəşfiyyat şəbəkəsinin çökməsinə səbəb oldu. 

Vetrov Fransa və Kanadada işləmişdi. O, fransız dilində mükəmməl danışırdı və öz əfsanəsini dəstəkləmək üçün elit həyat tərzi sürürdü. Bu, ona asanca əlaqələr qurmağa imkan verirdi. 

Yeni tanışlarından biri isə ticarət nümayəndəsi Jak Prevo idi. Prevo, öz növbəsində, Fransa əks-kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıq edirdi. Daha sonra Vetrovun əlaqəçisinə çevrildi. 

Hesab olunur ki, Vetrov sovet ideologiyasından məyus olduğu üçün fransızlara tərəf keçdi. Lakin bu qərarın arxasında başqa səbəblər də dayanırdı. Podpolkovnik qısa müddət ərzində bir neçə xoşagəlməz vəziyyətə düşmüşdü. Fransada sərxoş vəziyyətdə xidməti avtomobillə qəza törətdi, Kanadadakı ezamiyyəti zamanı isə polis tərəfindən saxlanıldı. Hər iki hadisəni ört-basdır etmək mümkün oldu, lakin rəhbərlik onu Moskvaya geri çağırdı və ölkədən çıxışına qadağa qoydu.  

Yaxşı karyera perspektivləri olan podpolkovnik az nüfuzlu vəzifəyə təyin edildi. Ona Qərb texnologiyalarının oğurlanması ilə bağlı böyük məlumat bazası ilə işləmək tapşırıldı. Nəticədə Vetrov Jak Prevo ilə əlaqə saxladı və Fransa əks-kəşfiyyatına məlumat ötürmək barədə razılığa gəldi. O, ümumilikdə 4 minə yaxın sənəd və 200 sovet agentinin adını ötürdü. 

Vetrovun daha nə qədər məlumat ötürə biləcəyi məlum deyil, məşum təsadüf olmasaydı. O, KQB-də işləyən məşuqəsinə bıçaqla hücum etdiyi üçün həbs olundu. İstintaq onun fransızlarla əlaqələrini üzə çıxardı. Vetrov islahedici əmək düşərgəsinə göndərildi, daha sonra isə vətənə xəyanət maddəsi ilə güllələndi. 

Vetrovun verdiyi ifadələr nəticəsində “Line X” ciddi zərər gördü, lakin təşkilatın tarixçəsi bununla bitmədi. 

Cavab zərbəsi 

Fransızlar xoşməramlı jest kimi Vetrovun hesabatlarının surətlərini ABŞ prezidenti Ronald Reyqana təqdim etdilər. Sovet casusluq şəbəkəsinin miqyasından şoka düşən Reyqan CIA-yə vəziyyəti araşdırmağı tapşırdı. Sənədlər üzərində işə texnologiya, kəşfiyyat və iqtisadi siyasət üzrə müşavir Gus Vays cəlb olundu. 

Bu, onun parlama anı oldu. Vays 10 illik detant dövrü boyunca sovet casusluğu ilə bağlı məlumatlar toplasa da, rəhbərlik onun tapıntılarına yetərincə əhəmiyyət vermirdi. Bəzi faktlar inanılmaz görünürdü. Məsələn, o yazırdı ki, sovet mütəxəssisləri zavodlara ekskursiya zamanı ayaqqabılarının altına yapışqan lentlər yapışdırırlar ki, orada istifadə edilən materiallardan nümunə götürsünlər. 

Vetrovun sənədlərində Vays SSRİ-nin ehtiyac duyduğu texnologiyaların siyahısını tapdı. O, KQB agentlərinə saxta və nasaz avadanlıq ötürməyi təklif etdi. Hətta fırıldaq aşkar olunsa belə, agentlər avadanlıqların yenidən yoxlanılmasına vaxt itirəcəkdilər. 

Elə həmin vaxt Reyqan ABŞ Milli Təhlükəsizlik Şurasına SSRİ-nin iqtisadiyyatına zərbə vurmaq planını hazırlamağı tapşırdı. Diversiyanın hədəfi kimi Sibirdə inşa edilən neft-qaz kəməri seçildi. Bu kəmər Avropa qaz şəbəkəsinə qoşulmalı və Fransaya, İtaliyaya və Qərbi Almaniyaya yanacaq ixrac etməli idi. Təxmini hesablamalara görə, layihənin potensial gəliri 30 milyard dollar təşkil edə bilərdi. 

Layihəni başa çatdırmaq üçün SSRİ qaz kəmərinin klapanlarını idarə edən proqram təminatına ehtiyac duyurdu. Sovet agentləri bu proqramı ABŞ-dən rəsmi yollarla əldə edə bilmədilər və alternativ yollar axtarmağa məcbur oldular. Nəticədə Kanadadakı kiçik bir şirkət vasitəsilə “Line X” agentlərinə zədələnmiş proqram təminatı “yedizdirildi”.

Proqram təminatı bir neçə ay problemsiz işlədi, amma sonra klapanlardakı təzyiq tədricən artmağa başladı. Nəticədə qaz kəmərində hətta peyklərin qeydə adığı çox güclü partlayış baş verdi. ABŞ aerokosmik müdafiə komandanlığı əvvəlcə bu partlayışı nüvə qurğusunun partlaması kimi qəbul etmişdi. 

Bu əməliyyat kibersavaşlar tarixində ən uğurlularından biri hesab olunur. O, Sovet iqtisadiyyatına ciddi zərər vurdu. SSRİ-də partlayış faktını etiraf etmədilər. Artıq postsovet dövründə keçmiş KQB agenti zərərli proqram təminatı barədə versiyanı “cəfəngiyat” adlandırdı və baş verənləri adi səhlənkarlıqla izah etdi. 

“Line X”-in tamamilə dağılmasının dəqiq tarixi məlum deyil. Bu bölmə hələ Sovet İttifaqı dağılmamışdan əvvəl mövqelərini itirməyə başlamışdı, çünki sənaye casusluğunun əhəmiyyəti azalırdı.

Məhz “Line X”-ə görə SSRİ elmi tədqiqatları azaltmış və gücünü xarici texnologiyaların surətini çıxarmağa yönəltmişdi. Sənaye casusluğu daxili innovasiyaları əvəz etmişdi ki, bu, qısa müddətdə SSRİ-yə üstünlük versə də, uzunmüddətli perspektivdə strateji məğlubiyyətə gətirib çıxardı. Nəticədə, uzunmüddətli idxaldan asılılıq yarandı, bunun öhdəsindən gəlmək isə Rusiyanın üzərinə düşdü. 

Gərginliyin azalması dövrü SSRİ-nin Əfqanıstana müdaxiləsi ilə başa çatdı. Bu dəfə ABŞ publik qınama ilə kifayətlənmədi və iqtisadi tədbirlərə əl atdı. Doğrudur, o vaxta qədər sovet sənaye casusluğunun vurduğu ziyan artıq çox böyük idi. 

Sonradan Henri Kissincer yazacaqdı ki, ABŞ-ni detanta getməyə beynəlxalq və daxili problemlər vadar etmişdi — Vyetnam müharibəsi və daha sonra Uotergeyt qalmaqalı. Onilliyin nəticələri göstərdi ki, SSRİ-nin ekspansionist əhvalını problemlər sırasından belə sadəlövhcə çıxarmaq lazım deyilmiş. 

Hazırladı: Yadigar Sadıqlı

Mənbə: Burada