“Bizim üçün ermənilərin hüquqlarının müdafiəsi ən vacib məsələdir. Bu məsələni yaddan çıxartmaq olmaz, bu, özünü aldatmaqdır”. Ermənistan parlamentinin spikeri Alen Simonyan “Azərbaycan hökuməti Bakı-Xankəndi dialoqu üçün beynəlxalq mexanizmin tətbiqinə razılıq verəcəkmi” sualını cavablandırarkən belə bir bəyanatla çıxış edib.

Simonyan iyunun 27-də Vaşinqtonda başlayan Azərbaycan və Ermənistan XİN rəhbərləri arasında danışıqların növbəti raundu ərəfəsində deyib: “Bu məsələnin sülh müqaviləsinə daxil ediləcəyini, yoxsa ayrıca sənəd olacağını bilmirəm, amma təminat institutu olmalıdır. Artıq bizim əlimizdə Üçtərəfli bəyanatla bağlı faktımız var. Onun bəndləri yerinə yetirilmir, təminatçı ölkə isə tədbir görmür və ya görə bilmir”.

Onun fikrincə, Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramovun “Qarabağın erməni əhalisi üçün hər hansı əlavə təhlükəsizlik təminatlarından söhbət gedə bilməz” bəyanatı Azərbaycan tərəfinə ziyan vurur, “çünki belə bir reallıq olarsa, onilliklər boyu problemin səbəbi olan məsələni həll etmək mümkün olmayacaq”. 

"Bu, reallıqdan uzaqlaşmadır, məsələ bu şəkildə həll olunmayacaq", - Simonyan bildirib.

O, eyni zamanda qeyd edib: “Danışıqlar kifayət qədər intensiv gedir və mən hazırda irəliləyiş olduğunu görürəm”.

Qeyd edək ki, Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov bir müddət əvvəl Ermənistanın Qarabağ ermənilərinin hüquqlarına və təhlükəsizliyinə bəzi beynəlxalq təminat tələblərinin qəbuledilməz olduğunu bildirmişdi.

“Biz bir sıra səbəblərə görə Ermənistan Respublikasının bu cür ilkin şərtlərini və ya bəhanələrini qəbul etmirik”, - o, Reuters agentliyinə müsahibəsində deyib.

“Ən əsası olur ki, bu, bizim daxili, suveren məsələmizdir. Azərbaycan Konstitusiyası və Azərbaycanın qoşulduğu bir sıra beynəlxalq konvensiyalar əhalinin hüquqlarının təmin edilməsi üçün bütün lazımi şəraiti təmin edir”.

O, bildirib ki, etnik ermənilər də digər etnik və dini azlıqlar kimi Azərbaycan cəmiyyətinə və dövlət strukturlarına inteqrasiya olunsalar, yenə də öz ana dilində təhsil ala, ondan istifadə edə, mədəniyyətlərini qoruyub saxlaya bilərlər.

Eyni zamanda, V.Bayramov Vaşinqtonda Ermənistanın xarici işlər naziri ilə görüşü ərəfəsində bildirib ki, “Ermənistan müəyyən addımlar atmağa hazır olsa, sülh sazişinin imzalanması kifayət qədər realdır”.

Beləliklə, Bakı Qarabağ ermənilərinə təhlükəsizlik təminatının verilməsi məsələsində hansısa güzəştə gedə və Ermənistanla müzakirə olunan sülh sazişinin mətninə müvafiq bəndin daxil edilməsinə razı ola bilərmi? Axı İrəvan bunda israr etməkdə davam edir. Yoxsa bu, Azərbaycan rəhbərliyi üçün tamamilə qəbuledilməz tələbdir? Axı bu məsələ bu gün sülh müqaviləsinin imzalanması yolunda bəlkə də ən əsas maneədir.

Press Klubun suallarına tanınmış şərhçilər cavab verməyə razılaşıblar.

Gürcüstan Strateji Təhlil Mərkəzinin (GSAC) aparıcı eksperti Gela Vasadze:

- Beynəlxalq hüquq üzrə mütəxəssis deyiləm, buna görə də Qarabağ ermənilərinin təhlükəsizliyinə dair bəndin Azərbaycanın suverenliyinin ziddinə olmadan və ən əsası, vəziyyətin dəyişəcəyi halda Azərbaycana qarşı sonrakı ərazi iddiaları üçün əsas olmadan sülh müqaviləsinə daxil edilməsinin mümkün olub-olmadığını söyləmək mənim üçün çətindir. 

Bir şey göz önündədir: Ermənistan hakimiyyəti üçün Qarabağ ermənilərini taleyin ümidinə buraxmadığını cəmiyyətə göstərmək kritik əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan hakimiyyəti üçün isə münaqişənin gələcəkdə Azərbaycanın suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə təhlükə törətmədən həll edilməsi vacibdir. Bunun hansısa həlli mümkündürmü? Mümkündür, amma bunun üçün ilk növbədə tərəflərin xoş iradəsi lazımdır. İkincisi, diplomatların bacarığı. Qarabağ ermənilərinin təhlükəsizliyi ilə bağlı bəndin sülh müqaviləsinə daxil ediləcəyinə şübhə edirəm, lakin beynəlxalq təşkilatların iştirakı ilə həll yolunun tapılması tamamilə mümkündür. Təbii ki, onların Qarabağda daimi missiyası olmayacaq, çünki bu, Bakıda ağrılı qəbul olunur. Məncə, bunun səbəbi aydındır.

Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin direktoru Eldar Zeynalov:

- Sadə məntiqə görə, insanların təhlükəsiz olması və silahların atəş açmaması üçün sülhün bağlanması, dövlətlərarası sərhədin müəyyən edilməsi, münaqişə zonasının silahsızlaşdırılması, yerli hakimiyyət orqanlarının, o cümlədən yerli sakinlərin iştirakı ilə polisin yaradılması lazımdır, ermənilər isə Azərbaycanın əhalisi ilə bərabər vətəndaş statusu almalıdırlar və s. Nə Azərbaycan hökumətinin, nə də beynəlxalq strukturların Qarabağ ermənilərinin bərabər hüquqlara malik olması ideyasından imtina, onlar üçün gettolar və ya rezervasiyalar yaratmaq, müharibə cinayətkarı kimi tanınmayan şəxslərə qarşı hər hansı repressiya elan etmək fikri yoxdur. Belə görünürdü ki, Ermənistan tərəfinin bu yaxınlarda Azərbaycanı dövlət suverenliyini beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində tanımasından və ərazi iddialarından əl çəkməsindən sonra Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası prosesinin başlanması zamanıdır. Amma bu baş vermir.

44 günlük Ermənistan-Azərbaycan müharibəsinə son qoyan Üçtərəfli Bəyanatdan keçən müddət ərzində erməni tərəfi dəfələrlə “Dağlıq Qarabağın” statusu məsələsini qaldırıb, erməniləri və dünyanın qalan hissəsini etnik təmizləmə və “Türk qılıncı” ilə qorxudur, dövlətlərarası sərhədlərin delimitasiyası üzrə danışıqları sabotaj edir. İrəvan Azərbaycanın bu ərazi üzərində suverenliyinin tanınması ilə bağlı verdiyi bəyanatların əksinə olaraq dünyanı inandırmağa çalışır ki, Qarabağ ermənilərinin təhlükəsizliyinin təminatı yalnız Rusiya və ya beynəlxalq nəzarət altında Azərbaycan ərazisində indiki qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” saxlanılmasındadır. Üstəlik, Ermənistan parlamentinin spikeri A.Simonyan Qarabağ ermənilərinin təhlükəsizlik problemini “onilliklər ərzində davam edən problemin səbəbi” adlandırır.

Reallıqda isə bunun əksidir: bütün bu illər ərzində Qarabağ və Ermənistan ermənilərinin təhlükəsizliyi İrəvanın ərazi ambisiyalarına qurban verilib. Amma Qarabağ ermənilərinin təhlükəsizliyi naminə hər an “miatsum”a son qoymaq və Bakının təklif etdiyi yüksək statuslu muxtariyyət variantını qəbul etmək olardı. Bu məsələ ilə bağlı Ermənistanla onilliklər boyu davam edən uğursuz danışıqlar yekunda ona gətirib çıxardı ki, Bakı Dağlıq Qarabağın muxtariyyət statusu məsələsi qaldıqca, üfüqdə həmişə “miatsum” və yeni müharibə təhlükəsinin qalacağını başa düşdü. Deməli, ermənilərin və azərbaycanlıların təhlükəsizliyi naminə Azərbaycan Konstitusiyası və BMT və Avropa Şurası qarşısında götürdüyü beynəlxalq öhdəlikləri çərçivəsində muxtariyyət statusu ilə bağlı olmayan başqa bir həll yolu tapmaq lazımdır. Əslində Azərbaycanın xarici işlər naziri C.Bayramov da bu barədə danışıb.

Ən nəhayət, ermənilər Azərbaycanda yeganə milli azlıq deyil. Ermənilərə qarşı ayrı-seçkilikdən danışan insanlar düşünməlidirlər ki, niyə ermənilərə talışlardan, ləzgilərdən daha çox siyasi hüquq tələb olunmalıdır. İqtisadi hüquqlara gəlincə, 2021-ci ildə Qarabağ iqtisadi rayonu yaradılıb. Buraya Xankəndi şəhəri, Ağcabədi, Ağdam, Bərdə, Füzuli, Xocalı, Xocavənd, Şuşa və Tərtər rayonları daxildir. Yəni həm dağlıq Qarabağ, həm də düzən Qarabağ bu bölgədə birləşib və o, artıq monoetnik deyil. Deməli, ermənilər azərbaycanlılarla birgə yaşayıb təsərrüfatla məşğul olmalı olacaqlar. Əvəzində, onlar Laçın “həyat yolu” ilə İrəvandan gələn “dilənçi payından” asılı olmayacaq, beynəlxalq təşkilatların himayəsi altında daha böyük və daha sərfəli layihələrə cəlb olunacaqlar.

İrəvanın “etnik təmizləmə”, “soyqırım” fobiyalarına qayıdaq. Güman edərəm ki, bunlar əsasən ermənilərin beynəlxalq mexanizmlərin milli azlıqların müdafiəsi ilə bağlı effektivliyinə inamsızlığı nəticəsində baş verir. Nümunə olaraq xatırlada bilərik ki, Xocalıda törədilən qətliam, Qarabağ ətrafındakı ərazilərin etnik təmizlənməsi, BMT Təhlükəsizlik Şurasının ermənilərin işğal olunmuş əraziləri azad etməsi ilə bağlı qəbul etdiyi qətnamələr BMT və Avropa Şurasının adekvat reaksiyasına səbəb olmayıb. İndi beynəlxalq vəziyyət nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişib və əvvəllər BMT və AŞ-nin nüfuzuna məhəl qoymayan ermənilər indi özləri bu strukturların biganəliyinin qurbanına çevrilməkdən qorxa bilərlər. Üstəlik, bu kövrək məqamda ermənilər arasında vəziyyəti gərginləşdirmək və bununla da dinc əhaliyə zərbə endirmək üçün hələ də fürsət gözləyənlər var.

Deməli, sülh müqaviləsinin təminatçıları məsələsi həqiqətən də mövcuddur, lakin cənab Simonyan artıq gecikib. Bu mövqeyi, 1921-ci il Qars müqaviləsində olduğu kimi, Rusiya və Türkiyə tutub. Kiminsə xoşuna gəlməsindən asılı olmayaraq, bu belədir.

Rauf Orucov