Mənzərəyə bütöv baxanda, vəziyyət belədir: Azərbaycan Prezidenti son aylarda verdiyi bütün açıqlamalarda Ermənistanla sülh şəraitində yaşamağa hazır olduğumuzu, sülh müqaviləsinin imzalanmasına hazır olduğumuzu bildirir. Bu yandan, Ermənistanın Baş naziri də son günlərdə israrlı sülh çağırışları etməkdədir, hətta payıza qədər müqavilənin imzalanmasının mümkünlüyünü deyir. Üçüncü tərəfdən, Azərbaycan ərazisində olan və sülh prosesinə maneçilik törətmək potensialı kimi qiymətləndirilən Rusiya hərbi kontingenti ərazini tərk edib. 

Görünən budur ki, münbit şərait formalaşıb, tərəflərin razılığa gəlməsi üçün kommunikasiya da davam edir. Xarici işlər nazirləri və sərhədlər üzrə müvafiq komissiya mütəmadi görüşüb, vasitəçi olmadan detalları müzakirə edirlər. 

Və sonuncu, daha vacib faktor – supergüclər sülhə təşviqi davam etdirirlər, hətta Britaniyanın Baş naziri Rişi Sunak Azərbaycan Prezidentinə mart ayında göndərdiyi məktubda sülh müqaviləsinin Bakıda keçiriləcək COP29 tədbirinə qədər, yaxud tədbir zamanı imzalanmasından şad olacaqlarını bildirmişdi.

İkitərəfli görüşlərin və 3 ildir davam edən danışıqların sona çatması üçün sülh müqaviləsi imzalanmalı və Ermənistan Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına rəsmən son qoymalıdır.

Azərbaycan tərəfi sülh müqaviləsinin əsaslarını təşkil edən beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə uyğun olaraq 5 prinsip irəli sürüb. Prezident İlham Əliyev Azərbaycan ilə Ermənistan arasındakı sülh prosesinin və bu prosesin əsasını təşkil edən fundamental prinsiplərin təşəbbüskarının məhz ölkəmiz olduğunu, sülh müqaviləsinin mətninin də Azərbaycan tərəfindən hazırlanaraq müzakirəyə təqdim edildiyini vurğulayır.

Əvvəllər sülh çağırışlarına Ermənistan tərəfindən adekvat cavablar verilməsə də, Paşinyanın son mətbuat konfranslarındakı çıxışlarından sonra nə qədər israrlı və tələskən olduğu gözə çarpır. 

Bəs Paşinyanı bu qədər israrlı və tələskən olmağa məcbur edən əsas məsələ nədir? 

Bəzi ekspertlər iddia edirlər ki, Paşinyanın çıxışlarını COP29-a kimi və ya COP29 zamanı Bakıda sülh sazişinin imzalanacağı kimi şərh etmək mümkündür.

Tərəflərin indiki mövqeyi bunun üçün kifayət edirmi və sülh müqaviləsinin imzalanmasına real zəmin yaranıbmı? Sülh prosesinə mane olmaq istəyən qüvvələr, istər Rusiya, istərsə Qərb, istərsə də İran prosesə neqativ müdaxilə edə bilərmi?

Təhlükəsizlik üzrə ekspert İlham İsmayıl Pressklub.az-a açıqlamasında deyib ki, “Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanması indiki qədər yaxın olmayıb” bəyanatları hər iki dövlətin başçıları tərəfindən səsləndirilib və proses, çətinliklə olsa da, bu istiqamətdə gedir: 

“Müqavilənin imzalanması real və tamamilə mümkündür, ən əsası, burada Ermənistan tərəfinin sonadək siyasi iradə nümayiş etdirməsidir. Azərbaycanın mövqeyi hələ 2021-ci ilin mayından irəli sürdüyü beş baza prinsipindən məlumdur. Bu prinsiplərə iki ildən çox müddətdir ki, müəyyən redaktələr edilib və bəzi məsələlərdə fikir ayrılığı hələ də qalıb. Amma XİN rəhbərlərinin son Almatı görüşündən sonra bəzi fikir ayrılıqlarının da aradan qaldırılması yolunda optimist açıqlamalar verildi. Hesab edirəm ki, delimitasiya komissiyasının protokolunda qeyd olunan 1 iyul tarixinə kimi demarkasiya işləri üçün əsas prinsiplər də razılaşdırılandan sonra sülh sənədinin imzalanması real olacaq”.

Ekspert deyir ki, hazırda bu prosesə mane olan qüvvələrin başında Ermənistanda hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Robert Koçaryan, erməni kilsəsi, daşnaklar, diaspor və onlara ən azı informasiya dəstəyi verən Rusiya dayanır. Qərb sülh müqaviləsinin imzalanmasının sürətlənməsinin tərəfdarıdır, COP29-a qədər sülhün imzalanması üçün maksimum addımlar atır və atacağı da gözlənilir. Eyni zamanda, Qərb onu hədəfləyir ki, iki ölkə arasında gərginlik minimuma endirildikdən sonra Rusiyanın Ermənistana təsir imkanları azalacaq və onun bölgədə uzun müddətə qədər qalması suallar doğuracaq: “Rusiya Ermənistanda baş verən etirazların miqyasının təsiredici qüvvədə olmadığını görür və indiki halda bir növ müşahidəçi mövqeyindədir. İranın isə real təsir imkanı çox aşağıdır və yalnız Zəngəzur dəhlizi məsələsi müzakirə olunduğu zaman aktiv müdaxiləyə cəhdlər edə bilər”.

İlham İsmayıl sonda onu da qeyd etdi ki, sülhlə bağlı risklər Ermənistanda hakimiyyət dəyişikliyi baş verərsə, yarana bilər: “Baxmayaraq ki, istənilən yeni hakimiyyətin sülh üçün alternativ variantı yoxdur və Ermənistanda hakimiyyət dəyişikliyi Azərbaycanın mövqeyinə təsir edəsi deyil. Sadəcə, zamanı bir qədər uzada bilər. Bu da əslində Ermənistanın əleyhinə işləyəcək. Hadisələrin indiki təhlili göstərir ki, bu il payızın əvvəllərində minimum çərçivə sazişi, daha sonra isə sülh müqaviləsi imzalana bilər”.

Mədinə Useynova