Örtülü bazar qanunu pozar: Gəncədə milyonlar hara xərclənir?
Xərc çox, şəffaflıq yox, ehtiyac isə hər gün artır...
23 Oktyabr 2023
(“Medianın ictimai nəzarətçi rolunun fəallaşdırılması” silsiləsindən)
Azərbaycanda dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi sahəsində şəffaflıq və hesabatlılıq uzun illərdir cəmiyyəti narahat edən başlıca problemlərdən biri olaraq qalır. Aşağıdan yuxarıya doğru məmur iyerarxiyasında oturuşmuş korrupsiya şəraitində şəffaflıq və hesabatlılığa nail olmaq, təəssüf ki, mümkün olmur. Məhz korrupsiya ölkənin əldə etdiyi yüksək həcmli neft-qaz gəlirlərinin insan inkişafına sərf olunmasına böyük ölçüdə imkan vermir.
Qeyd edək ki, mərkəzi icra strukturları qanunvericiliyin tələblərinə müəyyən qədər əməl edərək, xərcləmələri barədə məhdud da olsa, məlumat açıqlayırlar, lakin yerli icra hakimiyyətləri ilə bağlı bu, demək olar ki, mümkün deyil. Hətta ölkə əhəmiyyətli şəhərlərdə belə icra hakimiyyətinin illik büdcəsinə dair açıq mənbələrdən hər hansı məlumat tapmaq olmur. İcra hakimiyyətlərinin internet resurslarında, bir qayda olaraq, yalnız ümumi məlumatlar, icra başçısının görüşləri, qəbulları və sair rəsmi tədbirlər barədə məlumatlar yerləşdirilir. Fəaliyyətin maliyyə tərəfləri barədə hər hansı hesabata rast gəlmək mümkün deyil. Halbuki hüquq-mühafizə orqanlarının icra hakimiyyətlərində apardığı həbslərdən sonra açıqlanan məlumatlardan aydın olur ki, onların büdcələri heç də kiçik rəqəmlərlə ifadə olunmur. Həbs olunan icra başçılarının qanunsuz qazanclarının illik həcmi on milyonlarla manatla ölçülür. Bu isə o deməkdir ki, rayon və şəhər icra hakimiyyətlərində kifayət qədər böyük pullar dövr edir...
Bu pulların mənbəyi həm dövlət büdcəsi, həm də şəhər və rayonların yerli gəlirləridir. Son illərdə Azərbaycanın dövlət büdcəsi hazırlanarkən rayon və şəhərlərin əksəriyyətinə birbaşa vəsait ayrılmır. Əsaslandırma isə bu olur ki, yerli gəlirlər xərcləri qarşılamağa imkan verir. Lakin reallıqda rayonların təhsil, səhiyyə müəssisələrinin maliyyələşdirilməsindən tutmuş, pensiya və sosial müavinətlərin ödənişi, yolların çəkilişi, dövlət qurumlarının binalarının tikintisinə qədər bütün xərclər mərkəzi büdcədən maliyyələşdirilir. Yerli icra hakimiyyətlərinin faktiki xərcləri aparatın saxlanması, bir sıra təmir-tikinti işləri və aztəminatlı təbəqələrə yardımların edilməsindən ibarətdir. Onlar həmçinin mərkəzi büdcədən maliyyələşdirilən müxtəlif obyektlərin tikintiləri üzrə sifarişçi qismində çıxış edirlər.
Bu yazımızda isə biz Gəncə şəhərinin timsalında yerli xərcləmələrdəki şəffaflıq, səmərəlilik, regionlarda aztəminatlı və həssas təbəqələrə yerli icra strukturlarının dəstəyi ilə bağlı vəziyyəti araşdırmağa çalışmışıq.
Gəncə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biri, Bakı, Sumqayıt və Abşeron rayonundan sonra ən çox əhalisi olan şəhəridir. 2019-cu il əhali siyahıyaalınmasına görə, Gəncə şəhərində 328,8 min nəfər əhali yaşayıb. 2023-cü ilin 1 yanvarına əhali sayı 330,3 min nəfərə yüksəlib.
Yerli icra hakimiyyətlərinin fəaliyyətini tənzimləyən əsasnaməyə görə, yerli icra hakimiyyətlərinin maliyyə mənbələri dövlət büdcəsindən ayırmalardan, büdcədənkənar vəsaitlərdən və qanunla qadağan edilməmiş digər mənbələrdən əldə olunan vəsaitlərdən ibarətdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2019-cu il 3 iyun tarixli 719 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Şəhər və rayonlar üzrə vergi orqanlarının xətti ilə dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulan daxilolmalardan büdcə ilinin sonuna artıq daxil olan vəsaitin müəyyən hissəsinin həmin şəhər və rayonların sərəncamında saxlanılması və istifadəsi Qaydası”na uyğun olaraq, yerli gəlirlərin proqnozlaşdırılandan artıq hissəsinin 50 faizi yerli icra hakimiyyətlərinə qaytarılır və onların büdcədənkənar fondu hesab olunur. Prezidentin təsdiqlədiyi qaydaya əsasən bu fondun vəsaitinin 25 faizi yerli icra hakimiyyəti orqanları işçilərinin sosial müdafiəsinə, 25 faizi şəhid ailələrinin və aztəminatlı ailələrin sosial müdafiəsinə, 50 faizi isə mədəniyyətin, incəsənətin, turizmin və idmanın inkişafı sahəsində tədbirlərin təşkilinə, həmçinin şəhər və rayon üzrə yaşayış məntəqələri ərazilərinin abadlaşdırılmasına, yaşıllıqların mühafizəsinə və yolların çəkilməsinə sərf olunmalıdır.
Məlumdur ki, rayonlarda əlilliyi olan şəxslərə, aztəminatlı ailələrə, pensiyaçı və digər sosial təminata ehtiyacı olan şəxslərə ödənişlər Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi vasitəsilə mərkəzi büdcədən həyata keçirilir. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz qayda ilə yerli icra hakimiyyətlərinə aztəminatlı və şəhid ailələrinə xərclənməsi üçün müəyyən fond da təmin edilir. Bu isə o deməkdir ki, yerli İH-lər öz ərazilərində yaşayan bu cür ailələrə dəstək vermək imkanına malik olurlar.
2023-cü il üzrə Azərbaycanın dövlət büdcəsi layihəsində Gəncə şəhərinin yerli gəlirləri 85 milyon 414 000 min manat, yerli xərcləri isə 39 milyon 599 min manat həcmində proqnozlaşdırılıb. Büdcə sənədinə əsasən yerli gəlirlərdən mərkəzi büdcəyə çatacaq məbləğin aşağı həddi 44 milyon 7 min manat həcmində nəzərdə tutulub. Bu həddən yuxarı mərkəzi büdcəyə təmin ediləcək gəlirin 50 faizi Gəncənin büdcədənkənar fondu kimi icra hakimiyyətinə qaytarılmalıdır.
Gəncə büdcə gəlirlərinin həcminə görə Bakı və Sumqayıtdan sonra ikinci yerdədir. İqtisadiyyatın əsas sahələrində məhsul buraxılışının həcminə görə isə Gəncə 1 milyard 216 milyon 992,2 min manatla Bakı, Sumqayıt, Abşeron, Naxçıvandan sonra 5-ci yerdədir. Əhalinin gəlirlərinin həcmi göstəricisi üzrə Gəncə Bakı, Abşeron və Sumqayıtdan sonra 1 milyard 934 milyon 169,2 min manatla 4-cü yerdə gəlir.
Rəsmi məlumata görə, 2022-ci ildə Gəncə şəhərinin büdcə gəlirləri nəzərdə tutulan proqnozdan artıq icra edilməklə 102 milyon 635,3 min manat təşkil edib. Şəhərin büdcə gəlirlərində yerli gəlirlərin payı 49,1 faiz və ya 50 milyon 414,4 min manata bərabər olub. Yerli xərclərin məbləği isə 39 milyon 954,90 min manat təşkil edib.
Qeyd edək ki, 2022-ci ilin dəyişiklik olunmuş büdcəsində Gəncə şəhərinin gəlirləri 80 milyon 560 min manat, o cümlədən yerli gəlirləri 41 milyon 937 min manat, yerli xərcləri isə 37 milyon 165 min 300 manat həcmində proqnozlaşdırılmışdı. Bu isə o deməkdir ki, şəhərin gəlirlərində 22 milyon manatdan yuxarı artım olub. Bunun cəmi 8,4 milyon manatı yerli gəlirlərin payıdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2019-cu il 3 iyun tarixli 719 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Şəhər və rayonlar üzrə vergi orqanlarının xətti ilə dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulan daxilolmalardan büdcə ilinin sonuna artıq daxil olan vəsaitin müəyyən hissəsinin həmin şəhər və rayonların sərəncamında saxlanılması və istifadəsi Qaydası”na uyğun olaraq, ötən il Gəncə şəhər icra hakimiyyətinin büdcədənkənar gəliri 5 milyon 577,7 min manat təşkil edib və onun 4 milyon 860,1 min manatı xərclənib.
Çox təəssüflər olsun ki, iki ay müddətində Gəncə Şəhər İcra Hakimiyyətinə 2 dəfə informasiya sorğusu ilə müraciət etsək ki, 2022-ci ildə aztəminatlı ailələrə və şəhid ailələrinə nə qədər yardım edildiyi, bu yardımın neçə ailəni əhatə etdiyinə dair hər hansı məlumat ala bilmədik. Hətta şəxsən sorğunun taleyi ilə də maraqlanmaq üçün icra hakimiyyətinə getdik. Lakin ümumi cavablarla kifayətlənərək, “sorğuya cavab veriləcəyini” bildirib, bizi yola saldılar...
Prezident tərəfindən təsdiqlənən qaydalara əsasən Gəncənin ötən ilki büdcədənkənar gəlirinin – 5 milyon 577,78 min manatın 25 faizi - yəni 1 milyon 394 min 425 manatı belə ailələrə dəstək üçün sərf olunmalıydı. Bu, kifayət qədər böyük məbləğdir. Gəncə İH-nin həmin məbləğin necə bölüşdürüldüyünü açıqlamaması gizlədilməli məqamların olduğundan xəbər verə bilər. Nəzərə alsaq ki, qurumun maliyyə fəaliyyətinin nə Maliyyə Nazirliyi yanında Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti, nə də Hesablama Palatası tərəfindən yoxlanmasına dair hər hansı rəsmi məlumat açıqlanmayıb, onda İH-nin qapalılığa həvəsinin qeyri-adi olmadığını da deyə bilərik.
Halbuki 2018-ci ildə İH-nin başçısı vəzifəsinə təyin olunan Niyazi Bayramov Gəncə sakinləri ilə çoxlu görüşlər keçirərək, çoxsaylı vədlər vermişdi, İH-də böyük islahatların aparılacağını, vətəndaşlarla işin ən üst səviyyəyə çatdırılacağını bildirmişdi.
Bu gün Gəncə İH-nin İnternet saytında N.Bayramovun şəhid ailələri, digər sakinlərlə görüşlərinə dair çoxsaylı növbətçi məlumatlar diqqəti cəlb edir. Lakin bu saytda İH-nin fəaliyyətinin maliyyə tərəfinə dair bir məlumat belə tapmaq mümkün deyil. Saytın fəaliyyət bölümündə mərkəzi icra orqanlarına tabe olan su, qaz, enerji təminatı strukturlarının gördüyü işlərin sadalanmasından başqa, bilavasitə İH-nin funksiyalarına aid olan fəaliyyətlər barədə məlumat yerləşdirilməyib. Yalnız Mənzil-Kommunal Təsərrüfat Birliyinin gördüyü işlər qeyd edilir ki, onların da maliyyə tutarı barədə hər hansı məlumat açıqlanmır. Bu il İstehsalat Birliyi yolların əsaslı təmirinə 9,9 milyon manat xərcləyəcək.
Avqust ayında dövlət satınalmalarına dair müqavilələrin reyestrində qeydiyyata alınan müqavilələrdən aydın olur ki, Birlik “GƏNCƏ KÖRPÜ TİKİNTİ-2” MMC ilə 9,916 milyon manat məbləğində müqavilə bağlayıb. Müqavilə çərçivəsində işlərin yerinə yetirilmə müddəti 1 dekabr 2023-cü il tarixinə qədərdir(?!).
Dövlət satınalmalarına dair müqavilələrin reyestrindən o da aydın olur ki, 2020-2022-ci illərdə Gəncə İH tərəfindən keçirilən 10 tender müsabiqəsinin qalibi eyni şirkət olub: “Rövşən Oğuz Qrup” MMC. İH şirkətə bu dövrdə 66 milyon manatlıq tikinti işi sifarişi verib... Lakin bu müqavilələrlə bağlı da İH-nin saytında hər hansı bilgiyə rast gəlmədik...
Qeyd edək ki, Gəncə həm birinci, həm də ikinci Qarabağ müharibələrində çoxsaylı şəhidlər verib. İndiyədək şəhərdə mənzil ehtiyacı qarşılanmayan Birinci Müharibə şəhidlərinin ailələri var.
Bənövşə xanımın sözlərinə görə, Gəncə İcra Hakimiyyətində ev üçün müraciət edəndə ona deyiblər ki, 44 günlük Vətən müharibəsi şəhidləri ailələrinin mənzilə ehtiyacları ödəndikdən sonra onun müraciətinə də baxılacaq:
B.Əmiraslanovanın Gəncədə əvvəllər “hərbi şəhərcik” adlanan ərazidə yerləşən evinin döşəməsi və tavanı izolyasiya olunmadığından yayda istinin, qışda soyuğun qarşısını almaq mümkün deyil. Bənövşə xanım daha çox soyuq aylarda əziyyət çəkir, çünki şiferlər köhnəldiyindən və xarab olduğundan yağış suları evin divarlarına axır. Evi qızdırmaq üçün İranda istehsal olunmuş soba alıblar, amma indi də dəm qazı təhlükəsi ilə üzləşiblər.
[embed]https://pk-web.s3.eu-central-1.amazonaws.com/media/Video+2023-10-23+14-47-07.mp4[/embed]
B.Əmiraslanovanı Gəncə İH-də 2022-ci ilin dekabrında mənzil növbəsinə götürüblər.
Gəncə şəhərində aztəminatlı kateqoriyadan olan insanların sayı çoxdur. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin informasiya bazasından aydın olur ki, Gəncə şəhərində 33,4 min nəfər pensiyaçı var. Onların 9,46 min nəfəri əlilliyə görə pensiya alanlardır. Şəhərdə ümumilikdə əlilliyi olan şəxslərin sayı 16,7 min nəfər təşkil edir. Onların 7,24 min nəfəri müavinət alır.
Gəncə şəhərində, ən son məlumata əsasən, 1,5 min ailə ünvanlı sosial yardım alır. Hazırda ölkə üzrə ailələrə düşən ünvanlı yardımın orta məbləği 466 manat təşkil edir.
ƏƏSMN-in müvafiq strukturları tərəfindən bu ilin 8 ayında Gəncə şəhərində 182 nəfər tənha ahıl və əlilliyi olan şəxsə evində sosial-məişət xidməti göstərilib. Onlardan 173 nəfəri ahıl şəxslər, yəni yaşı 70 və yuxarı olanlardır.
Bunlar mərkəzi dövlət hakimiyyət orqanlarının gördüyü işlərdir. Gəncə İH-nin heç də az olmayan büdcədənkənar fondundan neçə aztəminatlı ailəyə, nə qədər, nə üçün vəsait ayırdığını açıqlamaması təəssüf doğurur. İH-nin saytında mənzil növbəsinə götürülən imtiyazlı şəxslərin siyahısı yerləşdirilib. Siyahı 2019-cu ilin sonunadək növbəyə götürülən şəxsləri əhatə edib. İH bu işə o qədər dırnaqarası baxır ki, nə indiyədək ötən 4 ildə mənzillə təmin olunanları siyahıdan çıxarır, nə də 2020-ci ildən bəri növbəyə götürülənlərin adlarını ora əlavə edir...
Gəncə İH-nin məlumat açıqlığını qiymətləndirmək üçün onun internet saytındakı “Açıq məlumatlar” bölməsinə baxmaq kifayətdir...
Turqut Camal
Fərman Nəbiyev
