Bomboz səhranın bağrı ilə uzanıb gedən bir dəmir yolu xəyal edin. Uzandıqca uzanır, ətraf tamam həyatsızdır, həyatdan xəbər verən yalnız bu dəmir yolu ilə şütüyən qatar və onun hərdən verdiyi qulaqbatırıcı fitidir. Əslində, o qatar və onun fiti həyat əlaməti deyil, əksinə, ölüm kabusudur. Dəmir relslərin məşum taqqıltısı sonu ölümlə bitən bir insan taleyindən bəhs edən romanı xatırladır. Hər verdiyi fit isə o romanın kulminasiya nöqtəsinə çatdığından xəbər verir. “Burda nahaq haqqa qalib gəlir, burda Tanrı deyilən qüvvə yoxa çıxıb, burda ədalətsizlik meydan oxuyur, burda şeytan qırmızı geyinib, burda talesiz insanlar, viran qalmış ocaqlar, dağıdılmış ailələr, qanında boğulan xalq var” - deyir. “İmdad, imdad” çığırır. “Bu zülmə bir son qoya bilən yoxdurmu?” - deyə fəryad qoparır o fit səsi. Qatar sürətlə getdikcə nə yol qurtarır, nə o boz səhra... gedir, gedir... bitmir. 

Qatarın içində yalnız qadınlardır. Tanrının onlara bəxş etdiyi həyatın bir hissəsini yaşamış, indi ölmüş, ölmədən ölmüş qadınlar. Ölmədən ölmək dəhşətdir... Əksəriyyəti gəncdir, amma qarşıda onları yaxşı heç nə gözləmir, heç bir ümid yoxdur, özlərini bir heç bilirlər və tale onları heçliyə doğru sürətlə aparır. Qatar Qazaxıstana gedir. 

1937-53-cü illərdə Qazaxıstan ərazisində  yerləşən “Vətən Xainləri Qadınlarının Akmola Düşərgəsi”ndə 17 min qadın günahsız yerə məhkum olunub. Onların arasında 44 azərbaycanlı qadın da bu düşərgədə “yaşayıb”.

Onlar repressiyaya uğramış kişilərin xanımları, bacıları, analarıdır. Şükriyyə də ordadır. “Çeynənən bir ölkənin haqq bağıran səsi” olan Əhməd Cavadın Şükriyyəsi. 

Azərbaycan müstəqil olanda biz gənc idik, tələbə idik. Böyük imperiyanın təbliğatından birdən-birə sıyrılıb çıxıb, qarşımızdakı bütün qapıları bir-bir açıb içəridəki həqiqətlərə varmağa çalışırdıq. Müəllimlərimizin üstüörtülü anlatmağa çalışdıqları mətləbləri artıq danışıqsız anlayırdıq. Özümüz araşdırmağa, gizlinləri aşkara çıxarmağa bir maraq, həvəs, yanğı yaranırdı. Həmin vaxtlar Şükriyyəni kəşf etdik. Gənclikdən xəyalımda bir Şükriyyə yaşayır, Əhməd Cavadın əziz xatirəsinə bürünmüş bir qürurlu, sadiq, heykəl qadın.  

Və bu gün bütün bunlar Akademik Milli Dam Teatrının səhnəsində canlanır. Cavid Zeynallının “Şükriyyə” pyesi Bəhram Osmanovun quruluşunda. 

Haqında söhbət açdığım əsərin müəllifi də eyni yanğı ilə qələmə alıb “Şükriyyə” pyesini. Bütün araşdırmaları boyu ruhunda formalaşan o qadına böyük sevgi ilə onu səhnəyə gətirib. Gətirib ki, gördüklərini göstərsin, anlatsın. Əslində, Şükriyyədən və onun yaşadığı məşəqqətli dövrdən, həyatından hamının bildiyindən qeyri yeni heç nə demir, dedikləri isə hamının görə biləcəkləri deyil. 

Teatrda çoxdan yadırğadığım bir canlanma vardı. Bilmirəm, nədənsə uşaqlıqda baxdığım nağıl filmlərini xatırladım. Bilirsiniz hansı filmləri, o ki sehrli qara qüvvə hər yeri tilsimləyirdi və hər yer buzlaşırdı, sonra bir qəhrəman o qüvvəni məhv edirdi, dərhal buzlar əriyib, hər yer gül-çiçəyə qərq olurdu...

Hamının üzü gülür, hər kəs sevincək bir-birini təbrik edir, görüşür, teatr aləmində olduqlarından məmnun görünürdülər. Çoxdan bu hisslər yox olmuşdu, pandemiya da dondurmuşdu həyatı. Eyni canlanma səhnəyə də sirayət etmişdi, ya bəlkə əksinə... Hər halda, hərtərəfli canlanma yaxşı haldır. Xüsusən teatr üçün. 

Bunu yaxınlarda Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində Mehriban Ələkbərzadənin “Kod adı V.X.A.” tamaşasında yaşamışdım, Nicat Kazımovun tamaşaları da o teatrı  susqunluğa qapılmağa qoymur. Son vaxtlar Akademik Musiqili Teatrın baxımlı tamaşaları olur. “Yuğ” və Pantomim teatrları bütün çətinliklərə rəğmən ayaqdadır, yaradırlar.  Çoxdandır Akademik Dram Teatrı belə canlanma görməmişdi. Təbii ki, repertuarda olan tamaşalardan söhbət getmir, yeni tamaşa havasını nəzərdə tuturam. 

Əgər tanıdığın, dəst-xəttini bildiyin rejissorla hələ səhnəyə ilk pyesi qoyulan dramaturqun tandemindən söhbət gedirsə, maraq bir az da artır. Məni qınamayın, hiss olunur ki, tamaşada rol alan aktyorlar da tilsimdən çıxıblar, bir başqa hava ilə oynayırdılar. Hava düşmüşdü hamının sümüyünə. 

Səhnədə baş verənlər kədərli də olsa, işıqlı idi. Lap Vətən müharibəsində itkilərdən kədərlənib, qələbədən sevindiyimiz kimi... Repressiya qurbanlarının faciəli taleyindən danışılır və eyni zamanda, maraqlı sənət nümunəsindən aldığımız zövqün sevincini yaşayırıq. Hadisələr adamı alıb ağuşuna aparır, o dövrü yaşayırsan, duyursan, yanırsan. Birdən tamaşaçının yersiz alqışı adamı qaytarır teatr zalına, hiss edirsən ki, səhnədəkilər də ordan bir anlıq qayıdır, alqışlar diqqəti əsas məsələdən yayındırır. Rejissor Vaqif İbrahimoğlunun fikri düşür yadıma, deyirdi ki, tamaşanın ortasında əl çalmaq şirin qaymağa turş ayran qatmaqdır. Tamaşa konsert deyil, müğənninin boğazı xoşuna gələndə alqışlayasan, tamaşa bitəndən sonra, aktyorlar baş əyməyə çıxanda alqışlamaq lazımdır, qayda belədir. Biz isə qaydasızlığı sevirik. Nə isə, xoşa gəlməyən cəhətlərimiz çoxdur, xoşa gələnlərdən danışaq. Məsələn, sonradan adını öyrəndiyim qızcığaz Aylin Haşımova balaca Lali obrazında bütün zalın diqqətini çəkmişdi özünə. Həm qəşəng, həm də istedadlıdır. Dedilər, Hamlet Xanızadənin qohumudur. Rejissor Bəhram Osmanov deyir ki, tamaşada uşaq obrazını sevmirəm, amma gördüm uşaq özü yaxşı uşaqdır, işlədik üstündə, yaxşı da oynadı. Sən demə, həm də ilk obrazı deyil, buna qədər də səhnədə oynayıb. Onun anasını oynayan Afət Su isə səhnədə bişmiş aktrisa da olsa, fərqli oyun nümayiş etdirdi. Qızını itirib sonradan tapan Tamar obrazında Afət xanım obrazın bütün faciəsini çılpaqlığına qədər həzm etdirdi tamaşaçıya. 

Mehriban Xanlarovanın Zöhrəsi bədbəxtliyin obrazı idi. Mehriban xanım belə obrazın ustasıdır. Real obraz olan Mariya Vəfa Zeynalovanın ifasında da real oldu. Arsız görünən dərdli qadın. Obrazların hamısı müəllifin qələmində sevgi ilə işlənib. Heç kim qınanmır, heç kim mənfi deyil, o qatardan keçən, sürgünə məruz qalan hər kəs sadəcə taleyin əsiridir. Əsərə görə Mir Cəfər Bağırov obrazı da bu aspektdən verilib. Məşq prosesində bu cür Mir Cəfəri çıxartmalı olublar, tamaşada Mir Cəfər olmadı. Onun da obrazını özündə əks etdirən Fyodor Alekseyeviç vardı ki, sonda onun da faciəsi tamaşaçıya açılır. Bu obrazı xalq artisti Nurəddin Mehdixanlı yaradır. Şəlalə Şahvələdqızının qadın müstəntiqi, xırda obraz da olsa, yadda qalan oldu. Əli Nurun Süleyman bəyi də həmçinin. Bəlkə çox sevib, daha çox umacağım olduğundanmı, Münəvvər Əliyevanın Şükriyyəsi mənim gözlədiyim Şükriyyəyə oxşamadı. Bu o demək deyil ki, Şükriyyə belə olmur, ancaq hərənin öz Şükriyyəsi var, bütün sevimli obrazlar elədir. 

Şükriyyənin obrazı mənim üçün Əhməd Cavadın bu misralarındadır:

Necə susum, danışmayım, mən eyləyim xəyanət?

Hanı sevgi, hanı Vətən, de harda qaldı millət?

Mən bir güləm, yerim altın, suyum gümüş, özüm ac,

Atam məhkum, anam sail, elim hər şeyə möhtac.

Mən Türk övladıyam, dərin ağlım, zəkam var,

Nə vaxtacan çiynimizdə gəzəcəkdir yağılar?

Nə qədər ki, hakimlik var, məhkumluq var, mən varam.

Zülmə qarşı üsyankaram, əzilsəm də susmaram!

Tamaşanın dekorasiyası masadan və dəmir yolundan ibarət idi, bütün hadisələr masa üzərində və yolda baş verirdi, həyatda olduğu kimi. Bu masa həm də  “Vətən Xainləri Qadınlarının Akmola Düşərgəsi”ni əvəz edir.

Tamaşanın səhnə tərtibatçısı Samirə Həsənova, geyim üzrə rəssamı Aygün Mahmudova, işıq rəssamı Rafael Həsənov, musiqi tərtibatçısı Kamil İsmayılov, rejissor assistenti Nərmin Həsənovadır.

Musiqi tamaşanın ahəngini tamamlayır. Tamaşa yorucu deyil, vaxt tez keçir. Hiss olunur ki, yaradıcı qrup böyük həvəslə və sevgi ilə işləyib. Harda sevgi varsa, orda uğur qaçılmazdır. Ümumilikdə “Şükriyyə” pyesi və eyniadlı tamaşasını Akademik Milli Dram Teatrının dirçəlişi hesab edirəm.   

Həm gənc dramaturqdan, həm də milli teatrdan bir tamaşaçı kimi umacağımız və gözləntimiz var. Lütfən, bizi umsuq etməyin, davamlı olsun.