Mayın 19-da müəmmalı helikopter qəzasında həlak olan İran prezidenti İbrahim Rəisi, xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahian və onlarla birlikdə həlak olan şəxslərlə üç günlük vida mərasimi keçirilir. İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xamenei mərasimlərə bu gün qatılacaq. Rəsinin cənazəsi cümə günü doğulduğu Məşhəd şəhərində torpağa tapşırılacaq.

Daha sonra İranda yeni siyasi dönəm başlayacaq. İran Konstitusiyasının 131-ci maddəsinə görə, prezident vəfat etdiyi halda onun səlahiyyətləri vitse-prezidentə keçir. Ölkədə 2021-ci ildən bu vəzifəni Məhəmməd Möxber tutur. 28 iyula təyin olunmuş seçkilərdən sonra yeni prezident səlahiyyətlərinin icrasına başlayacaq. Amma bu səlahiyyətlər elə də çox deyil. Ölkəni dini rəhbər, 85 yaşlı Ayətullah Əli Xamenei idarə edir, xarici siyasətdə, kadr məsələlərində, silahlı qüvvələrin, hüquq mühafizə orqanlarının idarə olunmasında söz sahibi odur. İranda prezident və parlament seçkilərin iştirak etməyə buraxılan şəxsləri də onun rəhbərlik etdiyi Şura diqqətlə seçir və cəmiyyətə təqdim edir.

2021-ci ildə prezident postuna sahiblənmiş mərhum İbrahim Rəisi şərti mühafizəkar qanadı təmsil edirdi. Onun şəriət qaydalarını repressiv üsullarla möhkəmləndirmək cəhdləri 2022-ci ilin payızında ölkədə yüzlərlə insanın ölümünə səbəb olan iğtişaşlara gətirib çıxarıb. Rəisinin prezidentlik dönəmi Qərb və İsraillə münasibətlərin daha da gərginləşməsinə səbəb olub, nəticədə sanksiyalar ağırlaşdırılıb, ölkədə iqtisadi böhran dərinləşib, milli valyuta dəyərini itirib, işsizlik, səfalət tüğyan edir.   

Qeyd olunduğu kimi, bu mənzərə təkcə məhdud səlahiyyətli Rəisi hökumətinin bacarıqsız idarəetməsinin nəticəsi deyil, ümumilikdə İranda çürüməkdə olan teokratik sistemin böhranıdır. Prezidentin müəmmalı qəzada həlak olmasından sonra elan olunan yeni seçkilər dönəmində cəmiyyətdə yeni etirazların alovlanması mümkündür. Bura xarici siyasətdəki uğursuzluqların yaratdığı neqativ əhval-ruhiyyəni də əlavə etsək, mənzərə daha da çətinləşir. İranın Yaxın Şərqdə proksi qüvvələrə dəstək verməsi, İsrailin cavab olaraq Suriyadakı konsulluğu raket zərbələri ilə dağıtması, nəticədə 9 general və yüksək rütbəli diplomatların həlak olması, Tehranın ona biabırçı reaksiyası, Rusiyanın Ukraynada apardığı işğalçı müharibəyə dəstək verməsi və s. hadisələr də hakim dini rejimin legitimliyini xeyli sarsıdıb. 

Müşahidəçilərin qənaətinə görə, İranda hakimiyyət nə qədər repressiv və qəddar olsa da, illərdir üst-üstə yığılan problemlər partlayış həddinə çatıb və qarşıdakı aylarda biz ölkədə yeni aksiyaları görə bilərik. İrandakı mövcud durumu şərh edən rusiyalı politoloq Boris Pastuxov da hesab edir ki, son illərdə daha mötədil və daha radikal klanlar arasında rəqabətin getməsinə baxmayaraq, çətin ki, səhnəyə İranın siyasətini dəyişdirəcək müxalifət lideri çıxacaq: 

“İranda son illər ölkədə cəmiyyətin müxtəlif qrupları ilə siyasi rejim arasında yumşaq desək, qeyri-sabit münasibətlər hökm sürür. Çox güman ki, növbəti seçkilərin keçirilməsi ən azı hakim rejimin əleyhdarlarına etirazlarını gücləndirmək üçün əsas verə bilər. Biz son illərdə çox əhəmiyyətli etirazlar gördük. İranda daha az dindar, daha dünyəvi, daha Qərblə dost bir rejim istəyən gənclərin kifayət qədər şiddətli və aqressiv etirazları olub. Amma unutmaq olmaz ki, başqa tərəf də var: İranın yolunun kifayət qədər dini, kifayət qədər ifrat olmadığına inanan qüvvələr mövcuddur. Aydındır ki, istənilən növbədənkənar seçkilər hökumət əleyhinə qüvvələrin birləşməsi üçün əsaslı səbəbdir və bu seçkilər böyük etirazlarla nəticələnə bilər”. 

Rusiya-İran münasibətlərinin bundan sonra necə inkişaf edəcəyinə gəlincə, ekspert yeni prezidentdən çox şeyin asılı olmayacağı qənaətindədir: 

“Təbii ki, növbədənkənar seçkilər İran rejimini sarsıda bilər, bu isə o deməkdir ki, biz hansısa dəyişiklikləri, o cümlədən xarici siyasətdə dəyişiklikləri istisna edə bilmərik. İran və Rusiya son mərhələdə bir-birlərinə kömək edirlər: İran Rusiya ilə sanksiyalar altında yaşama təcrübəsini bölüşür, amma daha önəmlisi bəzi hərbi texnikanı, eləcə də Rusiyanın çatışmayan silahların ona göndərir. Bütün digər aspektlərdə İran və Rusiya rəqibdirlər, çünki Qərblə döyüşmək üçün eyni gündəmə sahib olmaq onların müttəfiq olduqları anlamına gəlmir. Onların hər biri öz təsir zonalarını maraqlarının olduğu başqa bölgələrə qədər genişləndirərək, Qərblə vuruşmağa hazırlaşır. İranın çoxlu nefti var və bunun üçün nağd pul almaqda çox çətinlik çəkir. İranlılar Çinə neft satırlar, bu baxımdan dostluqdan çox Rusiya ilə rəqibdirlər. Çox güman ki, İrana Rusiyanın raket texnologiyası lazımdır. Məncə, bu, kifayət qədər məhdud fəaliyyət sahəsidir. Düşünürəm ki, bu, çətin vəziyyətdə olan iki ölkənin müvəqqəti ittifaqdır, uzun müddətli perspektivdə İran və Rusiya rəqabət aparacaqlar. İran Ukraynadakı münaqişədə maraqlı deyil, onu Yaxın Şərq, İsrail və onları əhatə edən rejimlər maraqlandırır. Nəzərə alsaq ki, Rusiyanın bölgədəki nüfuzu Ukraynadakı müharibəyə görə zəifləyir, İranın bu bölgələrdə genişlənməyə çalışacaq. Ona görə də İran prezidentinin ölümünün Ukraynadakı münaqişəyə birbaşa təsirini təsəvvür edə bilmirəm”.

Rəisidən sonrakı dönəmdə İran-Azərbaycan münasibətlərində hansı dəyişikliklər ola bilər? Politoloq Fərhad Məmmədov Pressklub.az-a deyib ki, bu barədə danışmaq bir qədər çətindir, çünki ikitərəfli münasibətlərdə problemlər var idi:

“İbrahim Rəsinin səfəri, Azərbaycan prezidenti ilə bərabər Araz çayı üzərində hidroqovşaqların açılış mərasiminə qatılması bu problemləri həll etmək üçün bir stimul idi. İranda yeni seçkilər dövründə Azərbaycanla münasibətlərdə simuliyasiyalar ola bilər. Orada ölkəmizə qarşı radikal mövqedə dayanmış müəyyən dairələr var. Azərbaycan bu ölkə ilə təmasları əsasən rəsmi səviyyədə həyata keçirir. Burada prezident, parlament, Müdafiə Nazirliyi, Tikinti Nazirliyi kimi qurumlar və fiqurlar var. Helikopter qəzasında bu fiqurlardan ikisi həlak olub, onların yerinə seçkilər və daha sonra təyinatlar həyata keçiriləcək. Ona görə də, münasibətlərin hansı məcrada inkişaf edəcəyini demək çətindir. Bir müsbət məqam var ki, Rəisinin Azərbaycana səfəri münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində atılmış bir addım idi. Ümid edək ki, gələcək prezident və xarici işlər naziri bu nöqtədən münasibətləri inkişaf etdirəcəklər”. 

F.Məmmədovun sözlərinə görə, ümumilikdə keçmiş xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərifin də dediyi ki, kəskin, konfrontasiyalı xarici siyasət İran üçün heç də yaxşı nəticələr vermir. “İran hakimiyyətində bu istiqamətdə müəyyən qədər praqmatizm var. Eskalasiyaya istiqamətlənmiş xarici siyasətin nəticəsi olaraq Yaxın Şərqdə İrana bağlı bütün proksi qüvvələr zərbə altındadırlar. Ölkənin Suriyadakı baş konsulluğunun vurulması da bunun nəticəsi idi. İndi elə şərait formalaşıb ki, Tehran kəskin xarici siyasətində dəyişikliklər etməlidir”, - politoloq vurğulayıb.

Turqut