Sirr deyil ki, hətta ən qatı sekulyar ölkələrdə belə dövlət hansısa formada dini fəaliyyətləri nəzarət altında tutmağa çalışır, dini qurumlar üzərində dövlət təsirini saxlayır. Bunun da çox sadə səbəbi var.

Doğrudur, indi din orta əsrlərdə olduğu kimi, dövlətin, xüsusən də dünyəvi dövlətlərin legitimliyini təyin etmək funksiyasını itirib. Lakin sirr deyil ki, din və ya daha da konkret ifadə etsək, dini qurumlar hələ də insanlar üzərində çox ciddi təsirə malikdir. Özü də bu təkcə müsəlman ölkələrinə aid deyil, həm də 3 əsr dini “ictimai-siyasi səhnədən çıxardığını” elan edən Avropaya da aiddir. Dövlətlər dini qurumlar üçün fəaliyyət çərçivəsi müəyyən edir və daha sonra onların həmin çərçivədən çıxmamasına nəzarət edir. 

Müsəlman ölkələrində isə vəziyyət daha mürəkkəbdir. Çünki İslam dini, digər səmavi dinlərdən fərqli olaraq, insanlar və cəmiyyət üzərində daha ciddi təsirə malikdir. İslam dini və onu təmsil edən təşkilat – icma, camaat, ruhanilər və sair - müsəlmanın həyatında daha çox iştirak edir. Son 20 ildə müsəlman coğrafiyasında baş verən ictimai-siyasi hadisələr göstərdi ki, demokratik ab-havanın yarandığı istənilən ölkədə dini-siyasi təşkilatlar xalqın ciddi dəstəyini qazanır. 2002-ci il Türkiyə, 2006-cı il Fələstin, 2011-ci il Misir, Tunis və digər onlarla belə nümunə var ki, siyasi azadlıq əldə edən müsəlman cəmiyyətlərində dini partiyalar daha çox dəstək görür. 

Bu səbəbdən də müsəlman aləmində ən qatı sekulyar dövlətdən tutmuş şəriət qanunları ilə idarə olunan dövlətlərdə belə din və dini fəaliyyətlər hər zaman dövlətin ciddi nəzarəti altındadır. Adətən dini fəaliyyətlər müsəlman ölkələrində mərkəzləşdirilir və mərkəzi dini idarə dövlətin maddi və inzibati dəstəyi ilə ölkədəki dini işlərə nəzarət edir. Eyni zamanda dövlət də bu qurumlara nəzarət etməyə çalışır. Qeyd etdiyim kimi, aşağı-yuxarı bütün müsəlman ölkələrində bu model mövcuddur. Bu həm də dövlət təhlükəsizliyi ilə əlaqələndirilən mövzudur. Çünki söhbət yalnız daxildəki dini qrupların siyasi iqtidar üçün yaratdığı təhdiddən getmir, həm də xarici təsirdən gedir. Tarixdə bir çox nümunələr var ki, xaricdən dini sahədə təhdidlərlə üzləşib və üzləşməkdə davam edir. Bunun ən qədim nümunələrindən biri 16-cı əsrdə olub. Osmanlı Sultanı Yavuz Səlim Səfəvi dövləti ilə müharibəyə hazırlaşarkən Anadoluda Səfəvi dövlətinə simpatiya bəsləyən minlərlə qızılbaşı edam etdirib. 

Nisbətən yeni dövrdə İranda Qacar şahının ölkədə tütün ticarətini Britaniya şirkətinə satmasına etiraz olaraq Nəcəf üləmasının fətvasından sonra 1890-cı ildə küçələrə çıxan minlərlə insan tütünü boykot etməklə kifayətlənməyib, həm də ingilis şirkətinin anbarlarına hücum edərək tütünü yandırıb, məhv edib. Nəticədə şah geri çəkilərək, ticarət müqaviləsini ləğv dib. Bu cür nümunələr onlarladır. Bu mənada, dini fəaliyyətlərin ölkə xaricindəki mərkəzlərə bağlı olması, yumşaq desək, dövlətlər üçün təhlükə ərz edir. 

Bunun ən yeni tarixdə nümunəsi Ukraynada oldu. Dövlət Rusiya təsirini azaltmaq üçün Ukrayna kilsəsinin Moskva Patriarxlığından ayırdı. İndi isə ümumiyyətlə, pravoslav kiləsinin Rusiya ilə əməkdaşlıqda ittiham edir. Göründüyü kimi, həm də xristianlar üçün də aktualdır. 

Bəs Azərbaycanda necədir? Müstəqillik tarixi bir qərinəyə yaxınlaşan respublikamızda din-dövlət modeli hansı formada tənzimlənir? Mövzunu aktual edən həm də son dövrlərdə dini sahədə baş verənlər, o cümlədən, dindarların kütləvi həbsləridir. Sirr deyil ki, hakimiyyət orqanları açıq deməsələr də rəsmi və yarımrəsmi media dindarların kütləvi həbslərini məhz xarici dini təsirlər əlaqələndirirdi. Doğrudanmı ölkəmizdə xarici dini təsir problemli vəziyyətdədir? Bu istiqamətdə təhlükə ərz edən məqamlar nə qədər realdır? 

Bu günlərdə mövzunu Pressklub TV-də tarixçi və jurnalist həmkarlarımızla da müzakirə etdik. “Azərbaycanda din öz dövlətindən asılı deyil. Bəs başqa dövlətdən necə?” adlı debatlarda mövzunun müxtəlif tərəfləri ətraflı araşdırıldı. Həmin müzakirələrdən hazırlanmış birinci verilişə yazının sonundakı linkdə baxa bilərsiniz. 

Məlum olduğu kimi, İslam dininin tanınan bir neçə mərkəzləri var. Bu mərkəzlər təkcə qonşu ölkələr deyil, planetin müxtəlif nöqtələrində yaşayan dindarlar üzərində təsirə malikdir. Misirin əl-Əzhər Universiteti, İraqın Nəcəf şəhəri, xilafət mərkəzi olaraq Osmanlı və İstanbul, nisbətən yeni tarixdə Səudiyyə Ərəbistanı Müftilər Şurası və İranın Qum şəhəri bu cür təsirə malik dini mərkəzlərdir. Qəribə də olsa, İslam dininin iki mühüm dini mərkəzi olan Türkiyə və İran bizimlə qonşudur. Türkiyə Cümhuriyyəti Xilafət institutunu 100 il əvvəl ləğv etsə də, Türkiyə hələ də islam dünyasının ən nüfuzlu dini-elmi mərkəzlərindən biri, Xilafətin mirasçısı olaraq qəbul olunur. 

İran isə ənənəvi dini mərkəzlərlə (Qum və Məşhəd) yanaşı, 1979-cu il İslam inqilabından sonra dünyada şiələrin mənəvi liderliyinə iddia edən dini liderlik – Vilayəti Fəqih institutunu ortaya qoyub. Və təbii ki, hər iki ölkə ilə tarixi-coğrafi, etnik və dini-məzhəbi bağlar bu ölkələrin Azərbaycana müxtəlif sahələrlə yanaşı, din sahəsində də təsirini qaçılmaz edib. Əlbəttə, nisbətən uzaqda yerləşən digər mərkəzlərin (Nəcəf, Misir və Səudiyyə) də Azərbaycana dini təsiri var, amma bu iki ölkə qədər deyil. Son hadisələrdə aparılan həbslər onu göstərdi ki, qonşu ölkələrlə siyasi münasibətlər həm də din sahəsində əlaqələrə sirayət edir. Bəs buna qarşı Azərbaycanın “immuniteti” nə qədər güclüdür? 

Bir qədər geriyə - tarixə baxsaq, Azərbaycanda orta əsrlərdə dini mərkəzlər olmayıb. Bunun bir sıra səbəbləri olub. İlk növbədə Azərbaycanda ənənəvi dini-siyasi mərkəz və ya ziyarətgahların olmaması, ölkəmizdə ilkin orta əsrlərdə daha çox təriqət islamının (Xəlvətilik, Əxilik, Səfəviyyə, sonrakı dövrdə Nəqşibəndiyə kimi) daha geniş yayılması kimi amillər olub. 

Sonrakı, nisbətən yaxın tarixdə şiə-cəfəri məzhəbində müctəhid institutunun daha dərin təşkilatlandığı dövrdə isə Azərbaycandan çıxan din alimləri isə əsasən Nəcəflə bağlı olub və müstəqil çıxış etməyib.  

Belə demək olar ki, Azərbaycanın ilk dini mərkəzi son 200 ilin məhsuludur. Rusiya İmperiyası Qafqazı işğal etdikdən sonra burada dini fəaliyyətə nəzarət etmək üçün qurduğu Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi və ya indiki adı ilə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsidir. Ancaq digər dini mərkəzlərdən fərqli olaraq ZMRİ dövlət tərəfindən (özü də xristian dövləti) qurulmuş, daha çox elmi deyil, inzibati bir mərkəz kimi çıxış edib. Bu səbəbdən də ZMRİ hər nə qədər üzvləri və rəhbərləri – Şeyxülislamlar – içərisində din alimləri olsa da, müstəqil mərkəzə çevrilə bilməyib. Məsələn, ötən əsrin əvvəlində Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim ağa Cəfərzadə məktəblə bağlı yerli dindarları sakitləşdirmək üçün nüfuzlu dini mərkəzlər olan Nəcəfə və əl-Əzhərə məktub yazaraq razılıq alır. Bu da ilk növbədə onu göstərir ki, yerli dini mərkəz o qədər də ciddi avtoriteti olmayıb. Bu da yuxarıda sadaladığım səbəblərdən anlaşılan məsələdir. 

Azərbaycan yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra dövlət din sahəsində o qədər də təcrübəsi olmasa da, yerli dini mərkəzin olması üçün müəyyən addımlar atıb. QMİ-yə ölkə ərazisində müsəlman məscid və icmalarının lideri hüququ verib. Müsəlman dini fəaliyyətlərin rəhbərliyi QMİ-yə tapşırılıb, məscidlərə axund və imam təyinatı, dini mərasim və aylarla bağlı fətvaların verilməsi səlahiyyəti QMİ-yə verilib. Lakin QMİ və onun nəzdində fəaliyyət göstərən Elmi-Dini Şura və Qazılar Şurası əsasən cari mövzular, təqvimlər, dini bayram və matəm ayları ilə bağlı fətvalar verməkdən o tərəfə keçməyib. daha çox ənənəvi səlahiyyətləri çərçivəsində çıxış edib. 

Son illərdə isə hakimiyyət dini fəaliyyətlərin təşkilini Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin əlində cəmləməyə çalışır. Komitə nəzdində ali dini təhsil verən İlahiyyat İnstitutu, dini təbliğat və maarifçilik fəaliyyətlərini həyata keçirmək (Konstitusiyaya əsasən din dövlətdən ayrı olduğu üçün bu işləri birbaşa dövlət qurumu həyata keçirmir) Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu yaradılıb. Eləcə də müsəlman icmalarının maliyyələşməsi, məscidlərə imamların (axund termini ləğv edilib) təyinatı QMİ-dən alınaraq DQİDK-ə verilib. 

QMİ isə daha çox fətva qurumu kimi fəaliyyət göstərir. Lakin bu yeni “səlahiyyət bölgüsünün” Azərbaycanda dini mərkəzin formalaşması və ya xaricdən dini təsirə qarşı nə qədər effektiv olacağını demək çətindir. Ən azı yaxın dövr üçün. Lakin atılan addımlar belə görünür ki, həm də dini fəaliyyət sahəsində dövlət təsirini artırmaq, xarici təsirləri azaltmaq məqsədi güdür. Ancaq qeyd etdiyim kimi, bu addımlar yaxın illərdə Azərbaycanın özünün dini mərkəzə çevrilməsi ilə bağlı suala konkret cavab vermək üçün hər hansı ipucu vermir.