“İnsanların içlərində gəzdirdikləri
reallıqdan başqa reallıq yoxdur” 
Hermann Hesse

Azad olunan, dağıdılmış şəhərlər arasında ilk bünövrəsi qoyulan Ağdam idi. Amma hələ də Ağdamın nə şəhərinə, nə işğaldan çıxmış kəndlərinə insanların daimi yaşamaq üçün qayıdışı olmayıb. 

O günü səbirsizliklə gözləyənlərdən bir də Qəhrəman Hüseynovdur. Ağdamlılar onu şair Avdal Qəhrəman kimi tanıyırlar. Kəndinin adı ilə. Abdal-Gülablıdandır. 

Avdal Qəhrəman – Qarabağ qazisidir. 1988-ci ildə ermənilər fəal hərəkətə keçəndə o da könüllü özünümüdafiə dəstəsinə üzv yazılıb. “Qarabağ şahinləri” batalyonunda qərargah rəisi də olub. Ağdamın müdafiəsində ağır yaralanıb. Müalicədən sonra yenidən döyüşlərə qatılıb. Atəşkəs elan olunana qədər hərbi xidmətdə olub. Sonra Bakıya pənah gətirib. Özü üçün müəyyən şərait yaradıb, Bakı ətrafında ev-eşik salıb. Amma doğma torpağa qayıdacağı günün həsrətindədir. Eləcə gedib kəndin qalıqlarını görüb, yenə gəlib, Aqil Abbas demiş, “qaçqınlığını eləyir”.

- Hər gün “di, vaxt yetişdi, yiğış” kəlməsini gözləyirəm. Ömrümün çoxu gedib, cavanlığımız başqa cür gətirdi, heç olmasa, bu ahıl yaşımda orada yaşamaq istəyirəm.

Şuşa, Füzuli, Cəbrayıl, Laçına qayıdış başlasa da, Ağdama dönüşün ləngiməsindən, Avdal Qəhrəman kimi, çoxları narahatdır. Amma səbəbsiz heç nə olmur. Ya obyektiv, ya subyektiv. 

Əvvəla, Şuşa və Laçının Ağdamdan əvvəl bərpası strateji baxımdan anlaşılandır. 

İkincisi, Ağdamda hazırda aparılan bərpa-quruculuq işlərinin miqyası təsəvvür olunmayacaq qədər böyükdür, müqayisəolunmazdır. Və bu, daha artıq zaman tələb edir... 

Sözsüz ki, yeni Ağdam şəhəri, həm də bütövlükdə yeni Ağdam rayonu əvvəlkindən fərqli olacaq. İşğaldan əvvəl təxminən 40 minə yaxın insanın yaşadığı Ağdam indi 100 min nəfərin yaşaması üçün nəzərdə tutulan böyük  bir şəhərə çevrilir. Daha doğrusu, yenidən tikilir.  

Sözsüz ki, yeni Ağdam gözəl olacaq, modern olacaq. Amma gözəllik və müasirliklə yanaşı, onun özünəməxsus ruhunun dirildilməsi də vacibdir.

Ağdamlılar bax onda qayıdacaqlar.

“Ənənəni” pozan müasir şəhər

Ağdamda görülən işlərdən ilk diqqət çəkəni şəhər infrastrukturunda hər şeyin əvvəlcədən nəzərdə tutulmasıdır. Şəhərin əsas yollarının yatağından tutmuş, kommunikasiya xətlərinin çəkilişinə, işıqlandırma sisteminə qədər hər şey düşünülüb-daşınır və ardıcıllıqla salınır. Bu, bir növ, illərlə Azərbaycanda formalaşmış, üz-gözümüz öyrəşdiyi “ənənəni” pozur: Ağdamda hansısa yola asfalt döşəyib sonra yaddan çıxmış kanalizasiya borusunu basdırmaq üçün onu dağıtmağa ehtiyac qalmayacaq. İşlər bu səviyyədə aparılır. 

Yolların genişliyi və yaşayış məhəllələri arasında boşluqların saxlanması da burada görülən işləri digər rayon mərkəzlərinin tikintisindən ilk baxışdan fəqləndirir. Cəbrayılda tikilən binaların sıxlığı sosial mediada tənqidlərə məruz qalmışdı. Füzulidə binalar arasında yolların sıxlığı problemi var. Ağdamda bu sualların heş biri yaranmamalıdır.

Çətin qəbul ediləcək reallıq

Ağdamın 2021-ci ilin mayında Azərbaycan Prezidentinə təqdim olunmuş layihəsində şəhərin əsasən çoxmənzilli yaşayış binalarından ibarət olacağı nəzərdə tutulub. 

Bura işğala məruz qalan zaman şəhərdə təxminən 15 min fərdi yaşayış evi olub. Amma 2021-ci ildə Prezidentə verilən layihədə belə “həyət evləri”nin sayı 2 mindən az idi. İnsanlar onların kimlər üçün nəzədə tutulduğunu, təkcə nə vaxt yox, həm də necə bölünəcəyini maraq və həyacanla gözləyirlər.

Ağdamlılar bir yerə düşəndə mütləq bu barədə də danışırlar. Bina evinə köçmək istəyən azdır. Çoxları: “Torpaq verilsin, özümüz tikərik”, - deyir. Amma bu da adamlar arasında birmənalı qarşılanmır. Əks arqument məntiqli görünür: “İmkanı olan tikəcək, imkanı olmayan qalacaq quru yerdə, onda da sosial ədalətsizlik yaranacaq”. 

Ərazilərin bərpası ilə bağlı Prezident Əliyev məsul şəxslərə ictimaiyyət nümayəndələri ilə məsləhətləşmələr aparmağı tövsiyə edib. Hələ ki, məsləhəti soruşulmuş ictimaiyyət nümayəndəsi görməmişəm. Amma bu tövsiyənin nəzərə alınması işin yalnız xeyrinə olardı. Sözsüz ki, sakinlərin maksimalist tələblərinin yerinə yetirilməsi real deyil, heç düzgün də deyil, ancaq belə müzakirələrdə obyektiv yanaşmalar ortaya qoyula və hətta maraqlı ideyalar yarana bilərdi. Əminəm ki, şəhərin görünüşü üçün olmasa da, onun ruhunun bərpası üçün Ağdamın iyini ciyərlərində gəzdirən insanlar dəyərli məsləhətlər verərdilər.   

Ağdamda görülən işlər arasında camaatda narazılıq yaradan bir məsələ də hansısa şirkətin satış üçün evlər tikməsi oldu. Şirkətin elanından aydın olurdu ki, bu evlər artıq hazırdır və istənilən Azərbaycan vətəndaşı, əlbəttə, pulu varsa, günü bu gün Ağdamda özünə ev ala bilər. Yəqin ki,  başqa coğrafiyada tamamilə normal və hətta müsbət haldır. Amma bu şirnikləndirici kommersiya təklifi uzun işğaldan azad olunmuş şəhərinə qayıtmaq növbəsi gözləyən ağdamlılarda elə güclü qıcıq yaratdı ki, şirkət bir müddət ev satışı reklamını dayandırdı. İndi ona yalnız sosial mediada və şirkətin rəsmi saytında rast gəlmək, ev üçün də birbaşa ora müraciət etmək olar. 

Bu, azad edilmiş ərazilərdə qeydiyyatı olmayanlara satış üçün mənzil təklif edilməsi ilə bağlı ilk və hələlik yeganə layihədir. Kommersiya məsələlərində Ağdam həmişə qabağa düşüb...

Qeyri-yaşayış obyektləri

Ağdam şəhərində aparılan işlərdə diqqət çəkən məqamlardan biri də yaşayış komplekslərindən əvvəl müxtəlif təyinatlı obyektlərin, təhsil və mədəniyyət müəssisələrinin inşası oldu. “İmarət” kompleksi, Məscid bərpa edilib, məktəb və Muğam mərkəzinin binaları artıq hazırdlr. Özündə bir çox sənaye müəssisələrini birləşirən Ağdam Sənaye Parkında isə iş sözün həqiqi mənasında qaynayır. 

Hazırda yaşayış məhəllələri ilə yanaşı, stadionun və sair binaların da tikintisi davam edir. 

Belə getsə, Ağdamda şəhərsalma sahəsində Azərbaycanda yeni standartlar yaranacaq. 

Yeni düzən

Artıq Ağdamda köhnə küçələrlin cığırı da yoxdur. “İmarətdən” Məscidə, Məsciddən dəmiryol vağzalına, dəmiryol vağzalından Qarağacı qəbiristanlığına getmək üçün hələlik tam hazır olmayan, yeni dizayn olunmuş yollardan keçmək lazımdır. Füzuliyə Muradbəyli kəndindən, Şuşaya Armudun altından keçib gedən yollar da yoxdur. Yeni Ağdamda Tağının kitab mağazasını, məişət xidməti obyektləri cərgəsini tapmayacaqsınız. Sözsüz  ki, binaların birinci mərtəbəsində kitab mağazası, insanlara məişət xidməti göstərən obyektlər olacaq. 

Amma yüz faiz əminəm ki, Ağdamın dəmirçixanası olmayacaq. Şəhərin mərkəzində misgərlərin, dəmirçilərin, qalayçıların cərgəsindən keçib çəkiclərin çıxardığı o möhtəşəm səsi, qulaq batıran simfoniyanı eşitməyəcəyik. Müharibə apardığını aparıb, elə şeylər var ki, bərpası mümkün deyil.    

Kimin üçünsə qəribə görünə bilər, amma bütün bunlar insanların xatirələridir. Yenidən doğulan Ağdamda o xatirələrin xarabalıqlarını ağır ekskavatorlar kürüyüb təmizləyir. Çox keçməyəcək ki, şəhərin ruhunun daşıyıcısı olan həmin xarabalıqlardan əsər-əlamət qalmayacaq. Yerində gözəl və modern bir şəhər qurulacaq.  

Bəs Ağdamın ruhunu, qismən də olsa, saxlamaq olacaqmı? 

Avdal Qəhrəman hesab edir ki, Ağdamın ruhunu daşıyan elə yerlər, elə detallar var ki, onları hansısa formada qorumaq, bərpa etmək mümkündür.  

- Aydın məsələdir ki, Ağdam 30 il işğal altında olub, dağıdılıb. Amma elə yerlər var ki, onların qalıqları da bəsdir və ya dirçəldilməsi mümkündür. Məsələn, “İmarət”, Məscid bərpa olunub. Dram teatrının yerləşdiyi binanın tağları saxlanılıb. Yeri gəlmişkən, həmin binanın tikintisində o zamanlar şəhər sovetinin sədri olmuş Məşədi Abbas böyük rol oynayıb. Hansısa formada onun adının əbədiləşdirilməsi yaxşı olardı. Ağdamın simvollarından biri Qara bəyin evi idi. O evi də yenidən bərpa etmək yaxşı olardı. Bəzi küçlər var ki, şəhər yenidən qurulanda köhnə adları ilə saxlamaq mümkündür: Süleyman Sani Axundov küçəsi, Xudu Məmmədov küçəsi, Mirzə Fətəli Axundov küçəsi, Məşədi Abbas küçəsi. Şəhərdə tanınmış məhəllələrdə, məşhur məkanlarda salınan küçələrə köhnə yer adları vermək də ruhu, tarixi yaşatmağın bir üsuludur. Məsələn, Sarı təpə küçəsi. Şəhərə birləşdiriləcək kəndlərdən biri Seyidli kəndidir. Yaxşı olardı, elə həmin kəndin adı o ərazidə saxlansın. Bir də xanlıq dövründən qalan hamam vardı. Yaxşı olardı ki, o tarixi hamam da bərpa edilərdi... 

Ağdmın yenidən qurulan kəndləri

İşğaldan azad edilmiş 70-dən artıq kəndin əvəzində 33 kəndin salınması nəzərdə tutulub. Bəzi kəndlər Ağdam şəhərinə, bəziləri isə bir-biri ilə birləşdiriləcək. Həm kommunikasiya, həm infrastruktur, həm də idarəetmə baxımından bu, səmərəli yanaşmadır. 

Amma yeni qurulan kəndlərdə müəyyən problemlər var ki, digər azad olunmuş rayonlarda da yaşanır. Burada ailə təsərrufatlarının qurulması, məsələn, kəndli adlanan şəxsin iki inək, üç qoyun saxlaması üçün ona verilən həyətyanı sahədə infrastruktur nəzərdə tutulmayıb. Sakinlər üçün yeni tikilən kənd evlərinin həyətində toyuq-cücə, mal-heyvan saxlamaq üçün tövlə yoxdur. Əlbəttə, bunu zaman-zaman kənd adamı özü, öz tələblərinə uyğun şəkildə edə bilər, amma onunüçün də müəyyən şərait olmalıdır. 

28 may 2021-ci ildə Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Ağdamda keçirilən təməlqoyma mərasimində dövlət başçısına məruzə olunmuşdu ki, onun tapşırığına əsasən, kənddə tikiləcək evlər üçün 18 sot həyətyanı sahə ayrılacaq. Lakin hazırda tikintisi başa çatmaqda olan Kəngərli, Xidırlı və Sarıcalı kəndlərində bunu görmürük. Məcburi köşkünləri də düşündürən ən ciddi sual budur: “Qayıdıb kəndimizdə nə işlə məşğul olacağıq?” 

Sözsüz ki, Sarıcalı sakinləri yaxınlıqda yerləşən Ağdam Sənaye Parkında işlə təmin oluna bilərlər, bəs bir qədər aralıdakı Xıdırlı və ya Kəngərli sakinləri hansı imkandan yararlana biləcəklər? 

Yəqin ki, zaman keçdikcə bu suallara da cavab tapılacaq. Amma torpaqla daha çox təmasa şərait yaradan infrastrukturun olması Qarabağa qayıtmağa hazırlaşan kənd insanınn indi ən böyük arzusudur. 

Ağdamın işğalına qədər şəhər mərkəzində yaşamış Elşən Şükürov hazırda ölkənin şimal rayonlarından birində məskunlaşıb. Orada özünə fermer təsərrüfatı yaradıb. Quşçuluqla məşğuldur. Ağdama qayıdacağı təqdirdə də eyni işlə məşğul olmaq istəyindədir. 

“Bu işi böyük zəhmət hesabına, öz gücümə qurmuşam. Artıq bütün xırdalıqlarını bilirəm. Çox istərdim ki, Ağdama qayıdanda da quşçuluq təsərrüfatı yaradım. Amma bunun üçün müəyyən ərazi, şərait lazımdır. Fermerlik elədir ki, gərək daim işin üstündə olasan. Şəhərdə yaşayıb 20-30 kilometr aralıda təsərrüfat idarə etmək alınmaz. Mənimsə qeydiyyatım şəhərədir. Onu necə dəyişəcəyəm, kənddə necə yer götürəcəyəm, bilmirəm. Maraqlanmışam, deyirlər, belə qayda nəzərdə tutulmayıb. Hələlik gözləyirik,” – deyə Elşən Şükürov ümidini kəsmir.  

Ümumiyyətlə İstər Ağdam, istərsə digər regionlardan olan insanlar var ki, onlar 30 ilə yaxın bir müddətdə məskunlaşdıqları ərazilərdə müəyyən iş qurublar. Bu işi doğma torpaqda davam etdirmək üçün onlara hansı şərait yaradılacağı bəlli deyil.

İlkin layihəyə baxılacaqmı?

Ağdamın ilkin bərpa layihəsində Qarabağ Universitetinin açılışı da nəzərdə tutulmuşdu. Hazırda həmin universitet Xankəndi şəhərində fəaliyyət göstərir. 

Bunu, sadəcə, bir misal kimi gətirdim. Layihə təqdim olunandan sonra Qarabağda xeyli dəyişikliklər oldu. Maraqlıdır ki, yeni yaranmış reallıqlardan sonra layihəyə bir də baxılacaqmı?

Baxılacaqsa, hansı yeniliklər nəzərdə tutulur? İndi Ağdama qayıdacağı günü gözləyən insanları bu sual düşündürür. Çünki insanlar geriyə dönüş üçün planlar cızır, öz həyatlarını necə davam edəcəkləri barədə fikirləşirlər. Axı Ağdamın ruhunu Ağdama bu insanlar qaytarmalıdır. 

Asəf Quliyev
(şəkillər müəllifin və Anadolu Ajansınındır)

Ağdam – Bakı